Geniaal of pervers? Hoe Israël wereldkampioen vaccineren werd

Mocht u in Israël wonen, dan was de kans groot dat u al gevaccineerd was tegen corona. Vanaf deze week kon u zelfs alweer op restaurant. Wat heeft Israël dat wij niet hebben? Een ‘corrupte doch competente’ eerste minister helpt.

Op 7 januari jongstleden richtte premier Benjamin Netanyahu zich tot de natie met een bijzonder hoopvolle boodschap. ‘De afgelopen weken’, zo verklaarde de eerste minister, ‘heb ik zeventien gesprekken gevoerd met mijn vriend Albert Bourla, de ceo van Pfizer. Het laatste gesprek vond in de voorbije 24 uur plaats. Vanavond mag ik u vertellen over een geweldige doorbraak, die ons van het coronavirus zal verlossen en ons ons leven zal teruggeven. Wij zullen het eerste land ter wereld zijn dat de coronacrisis te boven zal komen.’

Netanyahu, die al in december als eerste Israëliër was gevaccineerd, deinsde er in dezelfde mededeling niet voor terug om er ook een datum op te plakken. Het normale leven zal terugkeren op de Sederavond van het komende Pesach, 27 maart. Tijdens die avond, zo beloofde de premier, zal iedereen als vanouds kunnen aanschuiven aan de feestdis, ‘samen met grootmoeder en grootvader, moeder en vader, kinderen en kleinkinderen’.

Het is niet moeilijk om te raden waarom Netanyahu zo’n vaart probeerde te maken met de vaccinaties tegen corona: de hele wereld zit er natuurlijk op te wachten, maar Netanyahu kan wel zeker een opsteker gebruiken. Hij vecht al een hele tijd voor zijn politieke overleven. De Israëlische premier wordt in drie verschillende zaken aangeklaagd wegens corruptie, en ook hij werd fel bekritiseerd voor zijn aanpak van de coronacrisis. Op 23 maart, toevallig enkele dagen voor de bewuste Sederavond, gaat Israël voor de vierde keer in twee jaar tijd naar de stembus. Netanyahu heeft een overtuigende verkiezingszege nodig, wil hij overeind blijven. ‘De vaccinatiecampagne geeft hem veel krediet’, zegt Brigitte Herremans daarover. Zij is onderzoeker aan het mensenrechtencentrum van de UGent en heeft Israël en Palestina vaak bezocht. ‘De mensen zijn er trots op dat Israël wereldkampioen vaccineren is. Hij hoeft zich nu wat minder zorgen te maken over de corruptieschandalen. Al had hij deze campagne misschien zelfs niet nodig. In het verleden is hij nooit echt op schandalen afgerekend.’

‘Vaccins for data’

Israël klopt vandaag de hele wereld qua vaccinatiesnelheid. Meer dan 55 procent van de Israëlische bevolking kreeg een eerste dosis, ongeveer 43 procent is volledig gevaccineerd. Ter vergelijking: in België, een Europese middenmoter, kreeg tot dusver ongeveer 3 procent van de bevolking een tweede dosis ingespoten. Denemarken, het snelste land van de Europese Unie, doet nauwelijks beter met ongeveer 3,5 procent volledige vaccinaties. Ook andere landen die de EU moet laten voorgaan, geven Israël het nakijken: in de VS kreeg zo’n 17 procent van de bevolking een eerste dosis, in het Verenigd Koninkrijk, waar wel nog maar een heel beperkt deel volledig gevaccineerd is, is dat 32 procent.

De vraag is onontkoombaar: waarom kan Israël zo waanzinnig veel sneller vaccineren dan de rest van de wereld? Een analyse in de Israëlische krant Haaretz wees naar de rol van de premier. In een crisis als deze, zo klonk het, is het beslist geen nadeel om een ‘corrupte doch competente’ eerste minister te hebben.

Blijkbaar was het Netanyahu zelf die onderhandelde met Pfizer-baas Albert Bourla. Een deel van de deal die hij sloot is eenvoudig te begrijpen: Israël toonde zich niet krenterig. Het land zou 23 euro per vaccin neertellen, bijna het dubbele van de 12 euro die met de EU werd afgesproken. Het contract bevat bovendien een curieuze clausule. In zijn mededeling aan het Israëlische volk meldde Netanyahu langs zijn neus weg dat Israël ‘statistische data’ zal delen met Pfizer. ‘Vaccins for data’, zo werd het onderdeel van de deal al snel samengevat. In ruil voor een blijkbaar onuitputtelijke voorraad vaccins gaf Israël een farmareus toegang tot zijn medische gegevens. Dat maakt het land ook interessant voor Pfizer, want na de klinische tests levert de campagne in Israël voor het eerst cijfers op over de effecten van het vaccin in de echte wereld. Evidente vragen over de privacy probeerde het Israëlische ministerie van Volksgezondheid te counteren door het contract deels publiek te maken. Mede door de vaagheid van sommige passages riep die geste meer vragen dan antwoorden op.

Volgens het contract zou Pfizer de gegevens alleen gebruiken voor ‘subgroepanalyses en analyses van de effectiviteit van vaccins, zoals overeengekomen door de partijen’. Pfizer zou van Israël ook enkel statistieken krijgen, geen individuele patiëntengegevens. In een gesprek met de Amerikaanse openbare omroep NPR plaatste Ziv Ofek, een van de architecten van Israëls gezondheidsdatabank, daar grote vraagtekens bij. ‘Ze beweren dat ze geen gegevens op patiëntniveau geven, alleen statistieken. De grote vraag is of het de hele waarheid is, een deel van de waarheid of helemaal geen waarheid.’

Haaretz probeerde uit te zoeken welke data precies worden doorgegeven. De onderzoekers die de krant sprak, concludeerden dat de overheid ‘redelijke bescherming’ lijkt te bieden voor de privacygegevens van mensen, op voorwaarde dat het ministerie van Volksgezondheid alles goed opvolgt. De gewone Israëliërs laten hun slaap er niet voor. ‘Het zijn deskundigen die hier vraagtekens bij plaatsen’, zegt Ties Brock, correspondent in Israël voor de Nederlandse openbare omroep NOS en de krant Trouw. ‘Er is geen volksprotest uitgebroken over deze deal, nee. Hij wordt breed geaccepteerd.’

Even geduld

De gegevens die momenteel in Israël worden verzameld zijn uiteraard ook niet alleen voor Pfizer interessant: de hele wereld kijkt mee naar wat daar de voorbije maanden is gebeurd. Het is een groots opgezet, natuurlijk experiment dat definitief uitsluitsel biedt over de werkzaamheid van de vaccins. En dat blijkt goed uit te pakken: sinds de uitrol van het vaccin op snelheid is gekomen, worden er vanuit Israël vooral hoeraberichten de wereld ingestuurd. Aan het einde van februari werd een studie van het Clalit Research Institute in The New England Journal of Medicine gepubliceerd. Daarbij werden 600.000 mensen die het vaccin al hadden gekregen vergeleken met 600.000 mensen met vergelijkbare profielen die nog niet ingeënt waren. Het is de grootste studie tot dusver, en de resultaten zijn wonderbaarlijk: twee weken na de eerste dosis hebben mensen 62 procent kans dat ze niet ernstig ziek worden door het coronavirus. Een week na de tweede spuit is dat 86 tot 98 procent. Van de sterfgevallen kan 85 tot 100 procent worden vermeden door het vaccin.

In Israël sterven vandaag dus minder en minder mensen aan corona. Zeker onder de ouderen gaan de sterftecijfers snel naar beneden. Dat stemt bijzonder hoopvol, maar zelfs ondanks de snelle uitrol van de vaccinatiecampagne is het land nog lang niet verlost van het virus. Een van de belangrijkste redenen daarvoor is de besmettelijkere Britse variant: ongeveer 90 procent van de nieuwe besmettingen worden daardoor veroorzaakt. De ziekenhuizen zijn nog steeds overbevraagd, alleen liggen er vandaag veel meer jongeren die nog geen vaccin hebben gekregen in plaats van de ouderen die er vroeger vooral belandden. ‘Mijn boodschap aan de wereld is: heb geduld’, zegt Hagai Rossman, een jonge onderzoeker aan het prestigieuze Weizmann Instituut. ‘Op een individueel niveau werkt het virus fenomenaal goed. Ik ben ingeënt, en ik ben daar heel blij mee. Het vaccin heeft alleen tijd nodig om zijn werk te doen voor de hele samenleving.’

Israël leert ons dus dat het vaccin van Pfizer goed beschermt tegen de Britse variant, die ook in België dominant is. Niet onbelangrijk: het land koos ervoor om al zijn burgers stipt 21 dagen na de eerste inspuiting een tweede prik te geven. Er werd dus nooit geëxperimenteerd met langere tussenperioden. ‘We zien dat mensen vanaf ergens rond dag 28 na hun eerste vaccinatie het best beschermd zijn’, vertelt Uri Shalit. Hij is assistent- professor aan Technion en doet onderzoek met big data in de gezondheidszorg. ‘We hebben daarom veel indicaties om aan te nemen dat die tweede dosis wel degelijk belangrijk is. Het is geen goed idee om mensen met slechts één dosis in te spuiten als je ze echt de beste bescherming wilt geven.’

Een andere vraag heeft nog geen sluitend antwoord gekregen: zorgt het vaccin ervoor dat mensen het virus niet meer doorgeven? Ook in Israël zijn de onderzoeken daarnaar nog niet afgerond, maar er zijn al positieve aanwijzingen. ‘Alle experts zijn het er hier over eens dat de bescherming tegen verdere verspreiding niet 100 procent is’, zegt Rossman. ‘Maar het is ook niet slechts 30 of zelfs maar 50 procent. De resultaten zijn beter. Vorige week was een rusthuis in het nieuws waarin, ondanks de vaccinatie van alle bewoners, toch besmettingen werden vastgesteld. Dat werd in de media als slecht nieuws gebracht, terwijl er volgens mij vooral goed nieuws was: niemand werd ernstig ziek.’

De Sovjetaanpak

Ook Steven Callens, infectioloog aan het UZ Gent, is blij met de resultaten die de voorbije twee maanden uit Israël kwamen. ‘Net als het Verenigd Koninkrijk is Israël een mooi voorbeeld van een studie die volgt op de klinische tests’, zegt hij. ‘Het toont heel helder aan dat het vaccin beschermt tegen ernstige ziektes en waarschijnlijk ook de kans op voortzetting vermindert. We beginnen die resultaten ook bij ons te zien, maar de snelle uitrol in Israël, de goede gezondheidszorg daar en de big data die worden verzameld maakten dat daar eerder duidelijk. Dat is goed voor de reputatie van het vaccin.’

De deal met Pfizer is inderdaad niet de enige reden waarom de campagne vlot loopt. In Israël wordt de gezondheidszorg grotendeels georganiseerd door vier ziekenfondsen, en die doen dat uitstekend. Ongeveer elke Israëliër beschikt over een digitaal medisch dossier, dat onmiddellijk toegankelijk is voor iedereen die in de zorg werkt. ‘Wij kunnen dit omdat ons gezondheidssysteem tot de meest geavanceerde ter wereld behoort’, stelde premier Netanyahu in zijn mededeling. Ook dat maakt het land aantrekkelijk voor farmabedrijven die op zoek zijn naar regio’s om vaccins te testen.

Bovendien is het zorgsysteem, dat ook instaat voor de ingewikkelde logistiek, sterk gecentraliseerd. Volgens Nico Vandaele, hoogleraar supply chain management aan de KU Leuven, is dat vooral in tijden van crisis een grote troef is. ‘Periodes van grote crisis, zoals nu, vragen om wat wij in de logistiek de “pushmethode” noemen. Je duwt het product van bovenaf zo snel mogelijk naar zo veel mogelijk plekken en mensen. Dat pushen gaat veel makkelijker in gecentraliseerde systemen. In de Sovjet-Unie zijn ze er destijds in geslaagd om tbc in korte tijd nagenoeg uit te roeien. Toen de USSR uit elkaar viel, was die ziekte zo weer terug.’

Maar goede databanken en een centrale aansturing zijn volgens Vandaele niet de enige factoren die maken dat Israël zo veel sneller en efficiënter kan vaccineren. Vandaele, die onderzoek verrichtte naar vaccinatiecampagnes in Sub-Saharaans Afrika en Noorwegen, noemt drie noodzakelijke voorwaarden voor succes. ‘Ten eerste moet je beschikken over voldoende voorraad, ten tweede moet je de capaciteit hebben om de vaccins te verdelen, en ten derde moet je ervoor zorgen dat de mensen ook komen opdagen. Als je een van die drie factoren verwaarloost, mislukt je campagne. Heb je ze alle drie op orde, dan zal je campagne geslaagd zijn. Daarbij is het geen nadeel als je, zoals Israël, een rijk land bent. Want die drie voorwaarden kosten bakken geld.’

Hagai Rossman, de Israëlische onderzoeker, tweette vorige week nog over zijn verbazing dat Europa zo ver achterloopt op zijn land. Een vergelijking tussen de snelheden waarmee Israël en Duitsland vaccineren, noemde hij de meest raadselachtige en verrassende grafiek van 2021. Dat had hij in 2020 nooit kunnen denken. Omgekeerd wordt er vanuit Europa watertandend naar Israël gekeken. Maar zijn we er ook echt jaloers op? Pierre Van Damme, lid van de Belgische taskforce vaccinatie, zegt van niet. ‘Voor mij is het heel belangrijk dat de vaccins zo eerlijk mogelijk verdeeld worden over de hele wereld. In het Midden-Oosten zien we nu dat één land héél goed onderhandeld heeft en veel betaalt, terwijl de rest zit te wachten. Is dat de bedoeling? Het geldt trouwens ook een beetje voor de Europese Unie, die ook veel beter bediend wordt dan grote delen van de rest van de wereld.’

‘Ik ben niet ongelukkig met de Europese strategie’, zegt infectioloog Steven Callens. ‘Israël was een early adopter. Als er problemen waren opgedoken, dan hadden zij daar ook de meeste last van ondervonden. Hetzelfde geldt voor het Verenigd Koninkrijk, hoewel ik niet denk dat daar heel veel had kunnen misgaan. Europa heeft de nadruk gelegd op veiligheid en voorzichtigheid. Dat is even verdedigbaar als de landen die sneller wilden gaan.’

Risicospreiding

Een laatste troef kreeg Israël wellicht vooral door geluk in handen. Netanyahu sprak met Pfizer af dat het bedrijf vaccins levert voor de hele bevolking. Hij legde daarmee bijna alle eieren in één mand. De EU maakte deals met in totaal zes farmabedrijven. ‘De EU heeft gekozen voor risicospreiding’, zegt professor Nico Vandaele. ‘Dat is voorzichtiger, maar maakt de logistieke operatie ook een stuk complexer. Al die vaccins hebben verschillende kenmerken. Denk aan de verschillende temperaturen waarop ze bewaard moeten blijven, of de verschillende tijdsintervallen tussen twee dosissen. Achteraf gezien heeft Israël hier wellicht de beste keuze gemaakt, maar het was ook de meest risicovolle. Als het Pfizer-vaccin het minst effectieve was gebleken, stond Israël ongetwijfeld op z’n kop.’

Dat neemt niet weg, aldus Pierre Van Damme, dat we iets kunnen leren uit de verschillende aanpakken. ‘De volgende keer zal er beter onderhandeld worden’, meent hij. ‘We moeten ook nadenken om binnen Europa een pilootproject op te zetten zoals Israël dat voor de hele wereld is geweest. Eén land of regio waar de gezondheidszorg heel goed is georganiseerd en waar makkelijk data kunnen worden verzameld, had ons snel veel informatie kunnen opleveren. Dat is niet alleen interessant voor wetenschappers, het motiveert de mensen om zich straks allemaal te laten vaccineren.’ In het Oostenrijkse district Schwaz loopt momenteel zo’n pilootproject. Iedereen die ouder is dan 16 jaar krijgt ook het vaccin van Pfizer- BioNTech toegediend. De bedoeling is om de effectiviteit te testen tegen de Zuid-Afrikaanse variant die daar voor uitbraken zorgt.

Met zo’n snelle vaccinatie komen ook problemen naar boven die zich bij ons wellicht pas in een later stadium zullen voordoen. Terwijl we ons in België enkel zorgen maken over een aanzienlijk deel van het zorgpersoneel dat een vaccinatie weigert, kampt Israël in de hele bevolking met zulke weigeringen. Het tempo waarin wordt gevaccineerd loopt terug, en onder jongeren ligt de bereidheid iets lager dan onder ouderen. Ook religieuze groepen haken soms af: de vaccinatiegraad ligt aanzienlijk lager in de orthodox-joodse gemeenschap, en nog lager onder de Arabische Israëliërs. ‘Zij tekenen momenteel voor de helft van de nieuwe hospitalisaties, terwijl ze slechts 20 procent van de hele bevolking uitmaken’, zegt Uri Shalit daarover. ‘Dat is zorgwekkend. De reden is mogelijk dat Arabische Israëliërs traditioneel minder vertrouwen hebben in de overheid. Het is belangrijk dat ook in Europa zulke groepen worden aangesproken, want ze betalen daar helaas zelf een prijs voor.’

Groene paspoorten

Terug naar het begin, en de belofte van Netanyahu om voor Pesach het gewone leven te kunnen hervatten. De derde lockdown is ondertussen voorbij in Israël, en de versoepelingen volgen elkaar snel op. Sinds afgelopen zondag zijn cafés en restaurants weer open, en zo goed als alle leerlingen kunnen weer naar school. Israël is een van de eerste landen die experimenteren met groene paspoorten voor mensen die al gevaccineerd zijn: alleen zij mogen terug naar fitnesscentra, zwembaden, bioscopen en culturele evenementen. ‘Iedereen mag vanaf vandaag op het terras van een café zitten. Alleen mensen met een paspoort mogen ook binnen zitten’, vertelt Uri Shalit vanuit een café waar hij in maanden niet is geweest. ‘Ik betwijfel wel of dat echt goed zal worden gecontroleerd, Israël een beetje kennende. Veel mensen zullen die regels niet ernstig nemen. We zullen het nog moeten zien.’

Er is dan ook wel wat kritiek te horen op de snelheid van de versoepelingen. Ondanks de massale vaccinatiecampagne bestaat de kans dat het aantal besmettingen en hospitalisaties straks weer stijgt. Maar premier Netanyahu wil graag dat het leven weer normaal verloopt, zeker met de verkiezingen in zicht, dus de druk is groot om snel te gaan. ‘Het is een grote gok’, vindt ook Hagai Rossman. ‘We zullen pas over twee weken weten wat de gevolgen van de versoepelingen zijn. Maar je weet nu al dat het heel moeilijk zou worden om eventuele nieuwe beperkingen op te leggen: de mensen zijn het beu.’

‘Netanyahu heeft van de vaccinatiecampagne een persoonlijk project gemaakt’, zegt ook Ties Brock, de correspondent in Israël. Een bezoek van Albert Bourla aan Israël in maart werd geannuleerd na kritiek dat Netanyahu er een campagnestunt van zou maken. ‘Hij onderstreept inderdaad graag zijn eigen rol, en stond ook altijd op de foto toen de miljoenste of twee miljoenste prik werd gegeven. Maar het is nog maar de vraag of de vaccins hem zullen helpen de verkiezingen te winnen. In de peilingen lijkt het geen groot verschil teweeg te brengen.’

Onderzoek wijst uit: 16% meer doden in België

De coronapandemie houdt de wereld nu al zo’n jaar in haar greep. Al van bij de aanvang van de crisis worden we om de oren geslagen met lijstjes. Internationale vergelijkingen moeten duidelijk maken welke aanpak tegen het virus werkt en welke valkuilen we moeten vermijden.

Niet alleen landen worden met elkaar vergeleken, maar ook jaren. Sinds de Tweede Wereldoorlog was geen enkel jaar dodelijker dan 2020. En nu hebben onderzoekers ook berekend hoe dodelijk het precies was.

De balans oogt zwaar voor ons land. Op basis van de huidige tellingen zijn er vorig jaar in totaal 127.202 overlijdens geregistreerd. Volgens demografen Patrick Deboosere en Johan Surkyn (beiden VUB) en biostatisticus Geert Molenberghs (UHasselt/KU Leuven) zijn dat ruim 17.500 overlijdens meer dan verwacht onder ‘normale’ omstandigheden. Het gaat om bijna 16 procent extra doden. Vooral april en november waren uitzonderlijk dodelijke maanden.

De berekeningsmethode staat bekend als de ‘oversterfte’. Eerder dan te kijken naar het absolute aantal coronaoverlijdens, houdt oversterfte ook rekening met indirecte doden door de pandemie. Denk aan kankers die niet tijdig behandeld worden na de afbouw van de reguliere zorg bij de overspoeling van ziekenhuizen door coronapatiënten.

Al werkt de berekening van oversterfte ook in de andere richting. Zo wordt ook rekening gehouden met de daling van het aantal verkeersslachtoffers door het sterk afgenomen verkeer tijdens de lockdown. ‘Oversterfte is dus in veel opzichten een betere inschatting van de tol van de pandemie dan enkel de geregistreerde sterfte door covid-19’, zeggen de onderzoekers.

Deboosere, Molenberghs en Surkyn schatten dat 85 procent van de oversterfte direct samenhangt met covid-19. Tegelijkertijd zou een deel van de mensen die aan covid-19 zijn overleden, sowieso zijn overleden door een andere doodsoorzaak. Dat hoeft niet te verwonderen, klinkt het. Het virus is vooral dodelijk voor ouderen en personen met onderliggende aandoeningen.

De wetenschappers zijn het evenwel niet eens met de analyse dat corona enkel de hoogste leeftijden zou treffen. Voor België stellen ze oversterfte vast vanaf de leeftijd van 35 jaar. ‘De gedachte dat het zogenaamd om het knippen van “dor hout” gaat, is volkomen fout.’

De impact van de pandemie uit zich ook in de levensverwachting. In 2019 bedroeg die nog 81,8 jaar. In 2020 zal ze naar schatting tien maanden dalen. ‘Hopelijk zal die daling in 2021 worden goedgemaakt. Maar een dergelijke daling van de levensverwachting is in ons land niet meer voorgekomen sinds de Tweede Wereldoorlog.’

Als we de oversterftecijfers vergelijken met andere landen, blijkt duidelijk dat België in de kop van het peloton zit. Met ruim 19 procent extra overlijdens spannen de Verenigde Staten de kroon.