Vijf jaar na corona: hoe de pandemie ook voordelen met zich meebracht

Tijdens de pandemie gingen nieuwe vaccins met alle aandacht lopen, maar ook andere medische ontwikkelingen hebben wat opgeleverd. Peter Sands, directeur van het Wereldfonds, roept beleidsmakers op om erin te blijven investeren.

Toen covid vijf jaar geleden toesloeg, stierven wereldwijd honderdduizenden patiënten aan de gevolgen van zuurstofgebrek. Tijdens de eerste golf waren de ziekenhuizen zelfs in rijke landen overweldigd door de vraag naar zuurstof. En de situatie was nog veel slechter in lage- en middeninkomenslanden. In negen op de tien ziekenhuizen was medische zuurstof niet voorradig.

Gezinnen en families spaarden kosten noch moeite om toch zuurstofflessen te bemachtigen voor hun zieke geliefden. Uiteindelijk werd zo bijna 1 miljard dollar gemobiliseerd om die landen van noodvoorraden te voorzien. Er kwamen ook investeringen in meer schaalbare en kostenefficiënte oplossingen. In diverse landen werden zogeheten PSA-installaties opgezet, waarmee je omgevingslucht kan samenpersen om medische zuurstof te produceren.

Beter voorbereid

Vandaag hebben patiënten in lage- en middeninkomenslanden veel meer dan voor de pandemie toegang tot medische zuurstof. In liefst 73 ziekenhuizen in Nigeria zijn nu PSA-installaties voorzien of in opbouw. Die kunnen zuurstof rechtstreeks naar ziekbedden pompen of naar opslagcilinders voor distributie naar andere faciliteiten.

Die zuurstofinstallaties zijn er gekomen om covid-patiënten te beademen, maar intussen worden ze ook veel breder benut. Sterfgevallen tijdens of na bevallingen of als gevolg van verkeersongevallen kunnen ermee worden voorkomen. Heel wat levensreddende chirurgische ingrepen zijn zonder medische zuurstof namelijk niet mogelijk. Volgens één schatting kan een investering van 4 miljard dollar in zuurstofvoorzieningen tegen 2030 meer dan 800.000 levens redden in lage- en middeninkomenslanden, waarvan 330.000 kinderen onder de 5 jaar.

Landen als Nigeria zijn nu ook beter voorbereid op een volgende pandemie. De Wereldgezondheidsorganisatie monitort een rist pathogenen die tot een pandemie kunnen leiden. Veel van die ziekteverwekkers veroorzaken ademhalingsproblemen. Bij een uitbraak kan het dus van levensbelang zijn dat er medische zuurstof voorradig is.

Tools

De noodrespons op covid heeft tot nog meer ingrijpende veranderingen geleid in de wereldgezondheid. Uiteraard zijn er de bejubelde mRNA-vaccins, die tijdens de pandemie aan een recordtempo zijn ontwikkeld. Maar ook andere medische ontwikkelingen hebben een enorme impact gehad, en daarvoor is tot nog toe weinig aandacht geweest.

Doorgedreven monitoring is er zo een. Je hebt tools nodig om een pandemie op te volgen en covid-varianten als omicron op te sporen. Moleculaire tests, afvalwatermonitoring en genoomsequenties, bijvoorbeeld. En je moet over systemen en mensen beschikken om daar gegevens uit te halen en te interpreteren. Na covid zette Oeganda daar serieuze stappen in. Twee jaar geleden pootte het land vier sites neer om afvalwater te analyseren.

De voordelen van zulke investeringen strekken veel verder dan de coronapandemie.

Volksgezondheidsexperts in Malawi gebruikten afvalwatermonitoring om een uitbraak van polio op te volgen en af te remmen. In Indonesië speelde genoomsequentie al een essentiële rol in de strijd tegen covid, maar wordt sequencen vandaag ook gebruikt om tuberculose, kanker en hersenziektes beter te behandelen. En in Congo kregen onderzoekers via moleculaire tests snel zicht op de verspreiding van het apenpokkenvirus (mpox).

Begrijp me niet verkeerd: daarmee is het gevaar niet geweken. Zeker in armere landen kunnen pathogenen nog steeds onopgemerkt blijven. Maar sinds covid is wereldwijd een enorme vooruitgang geboekt om dat risico te reduceren.  

Bottom-up

De pandemie heeft ook eindelijk ons eeuwige verzet tegen thuistests gebroken. Tot vóór 2020 klonk het dat zelftests niet accuraat zouden zijn of niet goed zouden worden gebruikt. Maar met de komst van covid verzopen ziekenhuizen en dokters in de vraag naar tests, en al snel verschoof de prioriteit van accuraatheid naar toegankelijkheid. Sinds 2020 zijn in Groot-Brittannië meer dan 2 miljard eenvoudige zelftests verspreid.

Individuen moeten kunnen instaan voor hun eigen gezondheid. Dat principe moet deel uitmaken van elke volksgezondheidsstrategie. Bij de wereldwijde uitbraak van hiv vanaf de jaren 80 zagen we dat mensen die het meest door het virus waren getroffen zich ook het meest hebben ingezet in de strijd ertegen. 

Toen bleek dat populaties zich sneller kunnen mobiliseren en dat informatie zich efficiënter kan verspreiden in landen waar gezondheidsnetwerken in de gemeenschap zijn verankerd. In veel westerse landen is de gezondheidszorg rigide en sterk gemedicaliseerd, waardoor social-distancingmaatregelen en massale test- en vaccinatieprogramma’s tijdens de pandemie moeilijker van de grond kwamen.

Weinig sexy

Nu de herinnering aan covid vervaagt, lijkt bij pandemieën een hardnekkige reflex weer op te duiken: vroege voortekenen negeren we, en als de uitbraak er is schieten we in een collectieve paniek. Beleidsmakers laten zich moeilijk overtuigen om te investeren in duurzame gezondheidsmaatregelen. Want als die goed werken, gebeurt er niets, en dat is politiek weinig sexy. Diverse studies tonen aan dat uitbraken van infectieziektes een enorme financiële druk leggen op de wereldeconomie. Maar in de perceptie verbleekt het voordeel dat we uit een vermeden risico halen bij de winst wanneer we onmiddellijke gezondheidsproblemen aanpakken.

Experts die draaiboeken opstellen voor pandemieën zien maatregelen en investeringen vaak los van de bestaande gezondheidszorg. Maar bij de meeste van die ontwikkelingen is de volksgezondheid direct gebaat. Misschien kunnen we meer steun losweken bij politici en het publiek als we die voorbereidende maatregelen zo zouden framen: als investeringen die de gezondheidszorg onmiddellijk ten goede komen.

Door meer te investeren in de bestrijding van tuberculose slaan we bijvoorbeeld twee vliegen in één klap. Tbc is de dodelijkste infectieziekte: jaarlijks eist ze 1,25 miljoen dodelijke slachtoffers. Als we die epidemiologische killer kunnen uitschakelen, redden we miljoenen levens. En we geven ook de economie een gigantische boost. Elke dollar die wordt geïnvesteerd in onderzoek naar tbc levert gemiddeld 46 dollar aan economische voordelen op, rekende de denktank Copenhagen Consensus Centre voor.

Bovendien zouden die investeringen – in monitoring, moleculaire diagnostiek en röntgenscans – ook helpen bij de uitbraak van een pandemie. Het is geen toeval dat landen die het minst door covid getroffen zijn – zoals Japan en Zuid-Korea – zwaar hebben geïnvesteerd in middelen om tuberculose te bestrijden.

De coronapandemie heeft de gigantische kloof in de wereldgezondheid blootgelegd. Ze toonde ook dat gezondheidscrisissen geen grenzen kennen en dat we maar zo sterk zijn als de zwakste schakel in het mondiale gezondheidssysteem. Door de klimaatverandering kunnen we ons eerder vroeg dan laat aan nieuwe pandemieën verwachten. De mensheid heeft er alle belang bij om verdere verdedigingsmechanismen uit te bouwen. Als er kostenefficiënte manieren zijn om huidige gezondheidsproblemen aan te pakken die ons óók weerbaarder maken tegen pandemieën, dan moeten we die kansen meteen grijpen.

10 dingen die we geleerd hebben over covid-19 in minder dan een jaar tijd