Stéphane Bancel (Moderna): ‘Over twee tot drie jaar kan de strijd tegen kanker gewonnen zijn’

De strijd tegen kanker kan over enkele jaren gewonnen worden, denkt Stéphane Bancel, ceo van farmabedrijf Moderna. Maar hij maakt zich wel grote zorgen over de volgende pandemie.

De wereld heeft de coronapandemie nog maar nauwelijks verteerd of de volgende gevaarlijke ziekteverwekker, het H5N1-vogelgriepvirus, staat al voor de poort. In de laboratoria van Moderna, dat het Spikevax tegen corona ontwikkelde, wordt al hard aan een vaccin gewerkt.

‘We houden H5N1 al enige tijd in de gaten’, zegt Stéphane Bancel, ceo van het Amerikaanse farmabedrijf. ‘Toen in het voorjaar van 2023 steeds meer wilde dieren en huisdieren besmet raakten, zijn we gestart met onderzoek. Want als we nu beginnen, kunnen we snel handelen in geval van nood. De eerste twee fasen zijn afgerond. We gaan nu naar een derde fase, waarin we de doeltreffendheid moeten bevestigen, met enkele duizenden deelnemers. Dat zal een paar maanden duren.’

De Amerikaanse regering zal die laatste fase van het onderzoek ondersteunen met 176 miljoen dollar aan belastinggeld. Maar Moderna heeft vele miljarden dollars verdiend met het coronavaccin. Waarom financiert het bedrijf de studie niet zelf?

Stéphane Bancel: We zetten onze beperkte middelen altijd in voor het project dat het grootste voordeel biedt aan patiënten. Als we nu doorgaan met H5N1 raakt ander onderzoek op de achtergrond, zoals dat voor een werkzame stof tegen het Epstein-Barrvirus…

… dat klierkoorts en bepaalde vormen van kanker kan veroorzaken.

Bancel: Precies. Op dit moment kan niemand betrouwbaar voorspellen hoe groot de kans is dat H5N1 een ernstig gezondheidsprobleem voor de mensheid wordt. Wat als we nu alles inzetten op H5N1 en het virus wordt toch geen grote bedreiging? Dat is dan slecht nieuws voor patiënten met het gevaarlijke Epstein-Barr-virus.

En slecht voor de balans van Moderna.

Bancel: Het is goed voor de samenleving dat het H5N1-vaccin nu gefinancierd wordt, zie het als een preventieve maatregel. En wordt deze vogelgriep uiteindelijk geen pandemie? Des te beter voor iedereen.

Tot nu toe zijn er slechts een paar bevestigde infecties bij mensen. Kan een massale uitbraak van vogelgriep dezelfde gevolgen hebben als covid-19?

Bancel: Vogelgriep wordt vaak geassocieerd met een risico op pandemieën. De Spaanse griep van na de Eerste Wereldoorlog, die aan miljoenen mensen het leven kostte, werd waarschijnlijk veroorzaakt door een gemuteerd vogelgriepvirus. Maar op dit moment maakt het virus me niet echt bang. Zoals u kunt zien, ontmoeten we elkaar vandaag zonder mondmasker. Dat was tijdens de coronapandemie anders: ik was heel voorzichtig en ik heb mezelf zo veel mogelijk beschermd.

Wat maakt u nu zo optimistisch?

Bancel: Onze wetenschappelijke vooruitgang en de lessen die we hebben geleerd uit de covidpandemie. Ik hoop dat we toekomstige bedreigingen sneller en efficiënter kunnen aanpakken. Want vroeg of laat – over twee of zes maanden, over zestig of honderd jaar – krijgt de mensheid weer te maken met pandemieën. Het belangrijkste is dat we als samenleving zo goed mogelijk voorbereid zijn.

Anders dan conventionele farmaceutische bedrijven vertrouwt Moderna bij de ontwikkeling van vaccins uitsluitend op de mRNA-technologie. Daarbij krijgen mensen het boodschappermolecuul mRNA toegediend, een soort bouwhandleiding voor actieve stoffen die het lichaam vervolgens zelf in elkaar zet. Waarom bent u zo zeker dat mRNA de beste methode is?

Bancel: Het is meer dan een techniek. mRNA heeft een nieuw tijdperk ingeluid, het tijdperk van de digitale geneeskunde.

Hoe bedoelt u?

Bancel: In de traditionele farmaceutische industrie is elk actief ingrediënt chemisch anders. Dus moet het elke keer opnieuw worden getest op proefdieren en op mensen, en moet je het productieproces telkens aanpassen. mRNA is anders: we gebruiken dezelfde chemische basisstoffen voor elk vaccin dat we ontwikkelen. De mRNA-molecule is bijna altijd dezelfde, of het nu gaat om vaccinatie tegen covid of RSV, het virus dat luchtwegaandoeningen veroorzaakt. We ontwerpen het op de computer door alleen afzonderlijke details in de mRNA-streng te veranderen. Het eerste mRNA-product ontwikkelen, dat was het moeilijkste. Maar dat is ons gelukt. En nu kunnen we veel ziekten aanpakken.

Nochtans wordt Moderna een one hit wonder genoemd, dat naast het coronavaccin Spikevax nog geen enkel ander product op de markt bracht.

Bancel: We zijn een two hits wonder. De Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) heeft ons nieuwe vaccin tegen RSV eind mei goedgekeurd en we werken aan verschillende andere producten, zoals een gecombineerd vaccin tegen influenza en corona. De tests voor dat product zijn vergevorderd. Tot nu toe worden de meeste griepvaccins nog gekweekt in kippeneieren, wat vele maanden duurt. Daarom moet de Wereldgezondheidsorganisatie al in februari beslissen hoe het vaccin voor de volgende winter eruit zal zien. Als de griepvirussen ondertussen muteren, beschermt het vaccin niet meer zo goed – en daardoor sterven nog veel mensen. Dankzij de mRNA-technologie kunnen we de vaccinproductie veel dichter bij het griepseizoen brengen en beter afstemmen op de virussen die daadwerkelijk circuleren.

MRNA-technologie in stroomversnelling: maakt ons lichaam straks zelf vaccins aan?

U publiceerde onlangs de studieresultaten over een gecombineerd vaccin tegen griep en covid-19. Bij mensen boven de 60 presteerde het maar iets beter dan een standaard griepvaccin. Dat klinkt nog niet meteen als een hit. Is de mRNA-technologie echt zo veelzijdig?

Bancel: De resultaten van de klinische fase 3-studie met een mRNA-combinatievaccin lieten een sterkere immuunrespons zien dan de goedgekeurde vergelijkingsvaccins in de studie. Bovendien is de mRNA-technologie aanpasbaar en effectief, zoals we hebben gezien tijdens de covidpandemie.

Voor de meeste mensen is covid-19 niet langer een probleem en niet iedereen laat zich inenten tegen griep. Wie zou uw middel moeten gebruiken?

Bancel: In de VS werden afgelopen winter meer dan 400.000 patiënten in het ziekenhuis opgenomen voor covid-19 en nog eens 230.000 mensen met griep. In Duitsland zijn sinds oktober ongeveer 7200 mensen overleden aan of met het virus. Ik weet dat veel mensen covid beu zijn en daar niets meer over willen horen, maar het coronavirus circuleert nu eenmaal onder ons. We moeten het vaccinatieprogramma blijven vernieuwen.

Waarom?

Bancel: Het virus blijft aanwezig in sommige mensen, het kan van mens op mens worden overgedragen via de lucht en waarschijnlijk ook van dier op mens. Omdat het erg onstabiel is, muteert het steeds opnieuw, net als griepvirussen. Daarom heb je elk jaar een nieuwe vaccinatie nodig. En vergeet long covid niet. Ik ben 51 jaar, heb geen andere ernstige ziekte en ben geen hoogrisicopatiënt. Maar ik heb foto’s gezien van de hersenen en longen van longcovidpatiënten. En ik ken mensen die na een covidinfectie maandenlang zwak en kortademig waren, die zich niet meer konden concentreren. Dat wil ik niet, en dus krijg ik elk jaar in september een booster.

Volgens een enquête uit de herfst van vorig jaar wil nog niet één op de drie Duitsers zich opnieuw tegen covid-19 laten vaccineren. Volgens een andere enquête is het aantal mensen dat overduidelijk voor vaccinatie is gedaald tussen 2018 en 2022 – ondanks de pandemie.

Bancel: Daar maak ik me grote zorgen over. Ik wil er niet aan denken hoe de wereld eruit zou zien als we jaren op vaccins hadden moeten wachten. Nog meer lockdowns en schoolsluitingen… Preventie is zo belangrijk.

Wat bedoelt u daarmee?

Bancel: Overal ter wereld geven we enorme bedragen uit aan de behandeling van mensen nadat ze ziek zijn geworden. Dat is waanzin. Veel van mijn vrienden kennen de functies van hun telefoon beter dan hun lichaam. Je kunt een nieuwe telefoon kopen, maar als je lichaam verzwakt, kun je niet naar de winkel voor een nieuw exemplaar. We zouden ons meer zorgen moeten maken over goed eten en drinken, over bewegen en over onze inentingen.

MRNA-technologie: de Gentse bijdrage aan de Nobelprijs voor de Geneeskunde

Sport kan vermoeiend en saai zijn, goed eten duur en niet lekker. Maar hoe verklaart u de vaccinatiemoeheid?

Bancel: Het komt zeker ook door sociale media en de desinformatie. Het is triest hoeveel mythes en onwaarheden over vaccinatie daar worden verspreid. We moeten de vraag durven te stellen: mag je alles verspreiden op sociale netwerken, ook als het niet waar is?

Pleit u voor censuur in naam van de wetenschap?

Bancel: Nee. Maar onze samenleving is gebaseerd op vertrouwen. We moeten het vertrouwen in de wetenschap en in vaccinatie versterken.

Ernstig zieke mensen helpen, dat is uw drijfveer, zegt u.

Bancel: Onlangs sprak ik een moeder wier zoon aan propionacidemie lijdt: een zeldzame erfelijke stofwisselingsziekte. Patiënten zoals die jongen moeten constant overgeven, hebben aanvallen, en hun hart en hersenen kunnen beschadigd raken. We testen een mRNA-therapie voor propionacidemie.

Bent u zelf al ooit erg ziek geweest? Of kent u ernstig zieke mensen in uw omgeving?

Bancel: Ik werd al vaak met kanker geconfronteerd. Een goede vriend kreeg de diagnose huidkanker. Mijn vader heeft prostaatkanker. Mijn moeder had borstkanker, gelukkig is ze genezen, maar nu heeft ze leukemie.

Moderna werkt aan therapieën voor sommige van die kankers. Hebben de diagnoses in uw omgeving invloed op uw werk?

Bancel: U zou me tijdens vergaderingen bezig moeten zien. Als iemand zegt dat een bepaalde stap in het laboratorium drie weken duurt, vraag ik: kan het een dag of twee sneller? Elke dag kan levens redden.

Was het een optie om Moderna’s leukemieonderzoek te versnellen toen u de diagnose van uw moeder te horen kreeg?

Bancel: Ik kan geen beslissingen nemen op basis van mijn persoonlijke belang. Soms vragen zieke mensen uit mijn omgeving mij om een medicijn uit een lopend onderzoek. Maar dan antwoord ik: we kunnen maar een beperkt aantal vaccindoses produceren en als ik jou een dosis van een proefpersoon geef, loopt de toelating vertraging op. Ik kan niet het leven van één persoon afwegen tegenover het leven van duizend anderen.

Ook niet als het uw eigen moeder is?

Bancel: Ze is een heel belangrijke patiënt voor me. Maar ze blijft één patiënt.

U hebt onlangs veelbelovende studieresultaten gepubliceerd over uw vaccin tegen huidkanker. Naar welke cijfers keek u het eerst?

Bancel: De gegevens over het langetermijneffect. Kankerpatiënten sterven zelden aan hun primaire tumor, maar meestal door uitzaaiingen van de kanker naar andere organen. Strikt genomen is onze op mRNA gebaseerde therapie geen vaccin in de ware zin van het woord, maar een geïndividualiseerde neoantigenentherapie, kortweg INT.

Het is dus een therapie die is aangepast aan de structuur van de kankercel.

Bancel: In ons onderzoek kregen sommige patiënten die INT, dat als vaccin wordt toegediend, samen met antilichaamtherapie van Keytruda, een van de beste immuuntherapieën die momenteel beschikbaar zijn. Een andere groep kreeg alleen de immuuntherapie. De kanker was bij alle patiënten vergevorderd. Twee derde van de gevaccineerde patiënten ontwikkelden aanzienlijk minder vaak uitzaaiingen in de vier jaar die volgden. De mRNA-vaccins zullen de behandeling van kanker voorgoed veranderen.

Waarom bent u daar zo zeker van?

Bancel: Vaccintherapie tegen huidkanker is nog maar het begin. Solide tumoren zijn tumoren die zich ontwikkelen in organen of weefsels, zoals de huid, longen of darmen, en niet in het bloed of de lymfen. Ze vormen ongeveer 90 procent van alle kankergevallen. Op mRNA gebaseerde stoffen zullen waarschijnlijk effectief zijn tegen de meeste van die solide tumoren. Ik zie geen enkele wetenschappelijke reden waarom het anders zou zijn.

Conventionele vaccinaties beschermen tegen ziekten die je nog niet hebt. Dus hoe werkt een vaccinatie tegen kanker?

Bancel: Kanker kan zich ontwikkelen als het genetisch materiaal of DNA in een cel verandert. Daarom nemen we eerst een biopsie van de tumor en bepalen we de volgorde van het genetisch materiaal van de cellen. Een computer vergelijkt het DNA van de kankercel met dat van een gezonde cel in het lichaam en zoekt naar mutaties. Daarna ontwerpen we de geïndividualiseerde therapie die precies op die mutaties is afgestemd – en dienen die toe als een vaccin. Dankzij dat vaccin maakt het immuunsysteem van de patiënt vervolgens geschikte afweercellen aan die specifiek de kankercellen aanvallen.

Kankercellen zijn meesters in het omzeilen van het immuunsysteem. Ze muteren in het lichaam en worden tot op zekere hoogte onzichtbaar voor afweercellen. Experts vrezen dat ze daarom snel resistent kunnen worden tegen vaccins.

Bancel: Met ons vaccin pakken we 34 verschillende mutaties aan. Om aan de afweercellen van het lichaam te ontsnappen, zouden de kankercellen op veel plaatsen tegelijk moeten muteren. Dat is onwaarschijnlijk. Ons vaccin is goed beschermd tegen resistentie. Dat blijkt ook uit de gegevens van het huidkankeronderzoek over langdurige bescherming.

Wanneer komt het eerste vaccin tegen kanker op de markt?

Bancel: Ik verwacht dat in de loop van volgend jaar. Op dit moment ronden we studies af met meer dan 2000 patiënten. Tegelijkertijd bouwen we een nieuwe fabriek in de buurt van Boston, waar we de vaccins zullen produceren.

Die zullen waarschijnlijk vrij duur zijn.

Bancel: Niet noodzakelijkerwijs. Natuurlijk zullen de productiekosten voor de eerste vaccinaties hoog zijn. Maar ze zullen lager worden naarmate we meer doses produceren.

Krijgen we uiteindelijk een soort wondermiddel tegen alle vormen van kanker?

Bancel: Er is een serieuze kans dat we de meeste solide tumoren kunnen bestrijden met mRNA-technologie. Maar niet elke patiënt met kanker in een vergevorderd stadium zal genezen. Bij sommige mensen is de ziekte zo ver gevorderd of het immuunsysteem zo zwak dat vaccinatie niet meer helpt. Maar hoe vroeger we aanvallen, hoe groter de kans op succes. En dankzij de vloeibare biopsie kunnen we kanker steeds vroeger herkennen.

Wat is dat?

Bancel: Net zoals artsen routinematig cholesterolwaarden meten, zullen ze binnenkort het bloed analyseren op vroege stadia van kanker. Als ze dan tekenen ontdekken, kunnen ze een gerichte vaccinatie voorschrijven. Zulke procedures kunnen over twee tot drie jaar betrouwbaar zijn.

Veel wetenschappers zien hun hoop in de loop van een onderzoek als sneeuw voor de zon wegsmelten. Maar u blijft onverminderd optimistisch.

Bancel: Mijn optimisme is gebaseerd op de indrukwekkende vooruitgang die we al hebben geboekt. Dankzij de mRNA-technologie kunnen we snel reageren op nieuwe uitdagingen en oplossingen ontwikkelen. Natuurlijk zijn er tegenslagen. Maar elke realisatie brengt ons dichter bij ons doel.

© Der Spiegel