Een persoonlijk kankervaccin voor iedereen? ‘We staan voor een revolutie’
Zowat dagelijks doen wetenschappers baanbrekende ontdekkingen die leiden tot krachtiger en nauwkeuriger kankerbehandelingen. Is genezing voor álle kankers binnen handbereik? ‘De kankercel is slim, maar kankeronderzoekers worden almaar slimmer.’
Hebt u behoefte aan wat hoopgevend nieuws in deze sombere tijden? Dan is kankeronderzoek een gebied waar optimisme momenteel de boventoon voert. De sterftecijfers in België behoren tot de laagste in de Europese Unie en zijn de afgelopen decennia zelfs aanzienlijk gedaald. Vooral prostaat-, dikkedarm-, huid-, schildklier- en borstkanker hebben tegenwoordig goede prognoses.
‘Dat België aan topgeneeskunde doet, wordt te weinig benadrukt’, vindt kankerspecialist Filip Lardon (UAntwerpen). ‘We beschikken over goede oncologische centra die efficiënte kankerbehandelingen opstellen. Dankzij organisaties als Kom op Tegen Kanker kunnen we rekenen op donateurs die wetenschappelijk onderzoek financieren. Al mogen er gerust wat meer middelen van de overheid komen.’
Van kanonskogel naar scherpschutter
Conventionele kankertherapie omvat chirurgie, chemotherapie, radiotherapie of een combinatie ervan. Meer dan de helft van de kankerpatiënten kan daardoor nagenoeg volledig genezen.
‘Chemotherapie is erg effectief, maar functioneert nog te veel als een kanonskogel’, zegt Lardon. ‘Het zal snel delende kankercellen stoppen, maar tegelijk veel normale, snel delende weefsels vernietigen, wat zorgt voor ernstige en erg vervelende nevenwerkingen bij de patiënt. Chemotherapie werkt met andere woorden niet specifiek genoeg. We moeten van die kanonskogel een scherpschutter maken, die normale cellen met rust laat.’
Dat chemotherapie als krachtige behandeling wordt ingezet, danken we aan de Eerste Wereldoorlog. Toen soldaten na een mosterdgasaanval naar de ziekenboeg werden gebracht, ontdekte men dat ze leden aan ernstige bloedarmoede. De stikstofmosterdverbindingen bleken de snelle deling van bloedcellen te blokkeren. Dit leidde tot het idee die verbindingen te gebruiken om kankercellen te bestrijden. Zo werd het eerste chemotherapeuticum ontwikkeld.
Een vierde pijler in de kankertherapie is immuuntherapie. Kankercellen delen niet alleen snel en ongecontroleerd, ze blijken ook ontzettend goed in staat het immuunsysteem te verschansen. Immuuntherapie blijkt daarvoor een oplossing: deze nieuwe therapievorm activeert en versterkt ons afweersysteem. Zo worden bijvoorbeeld afweercellen uit het bloed van de patiënt in een petrischaal in contact gebracht met de kankercellen om ze beter te wapenen. Die getrainde afweercellen brengt men vervolgens als kankervaccin opnieuw bij de patiënt in.
Door immuuntherapie zijn de overlevingscijfers voor de kwaadaardige huidkanker melanoom gestegen van minder dan 25 procent naar meer dan 90 procent.’
Hoewel deze baanbrekende behandeling niet bij elk kankertype even succesvol is, zijn de vijfjaarsoverlevingscurves voor sommige kankers er spectaculair door gestegen. ‘Voor de kwaadaardige huidkanker melanoom zijn de overlevingscijfers gestegen van minder dan 25 procent naar meer dan 90 procent. Immuuntherapie biedt ook hoopvolle mogelijkheden voor de toekomstige behandeling van pancreaskanker. Al is dat nog niet meteen voor morgen. Ook voor longkanker hebben we al heel mooie resultaten, maar de overlevingskans blijft laag. De beste optie om longkanker te vermijden is en blijft nog altijd nooit beginnen roken’, benadrukt Lardon, die over stoppen met roken en vapen recent het boek Twee doden per uur schreef.
Uw persoonlijke vaccin
Vandaag staan we volgens Stichting tegen Kanker aan de vooravond van een nieuwe revolutie. Twee gamechangers zijn artificiële intelligentie (AI) en precisie-oncologie. ‘AI wordt een bondgenoot in de strijd tegen kanker, zowel voor de diagnose als de behandeling’, weet Veronique Le Ray, medisch directeur bij de Stichting.
‘AI kan in borstkankeronderzoek letsels opsporen die met het blote oog nog niet te zien zijn. De nieuwe technologie is daarnaast in staat grote databanken versneld te doorploegen en te helpen bij het analyseren van allerlei moleculaire mechanismen. Met dit soort multi-omics-aanpak worden klinische kenmerken van kankers nog nauwkeuriger in kaart gebracht en kunnen we subtypes van kanker behandelen met minder nevenwerkingen.’
‘De kankercel is slim, maar kankeronderzoekers worden almaar slimmer’, vult Lardon aan. ‘Het afgelopen decennium hebben we ontzettend veel bijgeleerd over de kankercel, gaande van genetische verschillen tot verschillen in receptoren op het celoppervlak. In het lab volgen robots 24/7 kankercellen tot op het kleinste moleculair niveau. Op die manier kunnen we hun identiteitskaarten opstellen en onze pijlen richten op specifieke doelwitten. Een kankercel zet bijvoorbeeld erg veel groeifactorreceptoren in om groeifactoren uit de omgeving op te vangen. Kankeronderzoekers hebben daarom geneesmiddelen ontwikkeld die deze overmaat aan receptoren blokkeren en het groeivoordeel van de kankercel fnuiken. Het medicijn kan oraal worden ingenomen en vindt zelf zijn weg naar de kankercel.’
In de nabije toekomst zal wellicht elke patiënt dus zijn persoonlijke, doelgerichte therapie krijgen op basis van zowel zijn genetische achtergrond als het genetische profiel van de individuele tumor. Met de nadruk op ‘toekomst’, zegt Lardon, ‘want een doorbraak in het lab is nog geen doorbraak voor de patiënt. Gepersonaliseerde kankergeneeskunde is een enorme uitdaging. Voor een patiënt met bijvoorbeeld pancreaskanker hebben we niet altijd de tijd om alle mogelijke combinatietherapieën uit te proberen.’
Daarom doet het Centrum voor Oncologisch Onderzoek UAntwerpen van Lardon onderzoek op zogenaamde organoïden. De tumor van een patiënt wordt opgeknipt in honderden miniatuurversies die verder groeien in het lab. ‘Dat maakt het mogelijk om op een snelle manier verschillende combinaties van therapieën uit te proberen op die minitumoren en te bepalen welke combinatie het effectiefst zal zijn voor die specifieke patiënt.’
De nieuwe en toekomstige medicijnen betekenen echter niet dat conventionele behandelingen zullen verdwijnen. Chirurgie blijft zonder meer de nummer één-behandeling en chemo- en radiotherapie zijn nog altijd erg doeltreffend. Bovendien is de kans niet onbestaand dat ook doelgerichte therapieën nevenwerkingen vertonen omdat sommige doelwitten van die medicijnen zich ook in normale cellen bevinden.
Het blijft een kat-en-muisspel. Als wij bepaalde wegen van de kankercel blokkeren, zal die onvermijdelijk nieuwe wegen opzoeken.
Een ander risico is dat kankercellen mogelijk resistent worden tegen doelgerichte therapeutica. De kankercel is en blijft een ware ontsnappingskoning. ‘Het blijft een kat-en-muisspel. Als wij bepaalde wegen van de kankercel blokkeren, zal die kankercel onvermijdelijk nieuwe wegen opzoeken. Dan is het aan ons om ook die omweg te blokkeren. Kankerbehandeling zal in de toekomst een combinatie van verschillende behandelingen zijn’, aldus Lardon.
Het belang van vroege opsporing
Een innovatieve vorm van immuuntherapie zijn therapeutische kankervaccins op basis van de mRNA-techniek, de technologie die we allemaal nog kennen van de coronapandemie. Elke tumor heeft specifieke ‘tumor-antigenen’, eiwitten waaraan het immuunsysteem ziekmakers kan herkennen. Door de genetische code voor die antigenen – uiteraard in onschadelijke vorm – in minuscule vetdeeltjes in het vaccin mee te geven, worden die eiwitten door het lichaam zelf geproduceerd. Het immuunsysteem aanziet ze als vreemd en komt precies tegen die tumor-antigenen in actie.
Dat het geloof in deze kankervaccins groot is, bleek onlangs toen de Amerikaanse president Donald Trump bekendmaakte dat hij 500 miljard dollar investeert in infrastructuur voor artificiële intelligentie in de Verenigde Staten. Een vijfde van dat bedrag gaat naar onderzoek naar diagnostische tests gekoppeld aan mRNA-vaccinatie. Concreet betekent dit dat AI in een bloedstaal van de patiënt tumor-DNA opspoort en vervolgens een gensequentie doet van die tumor. Bedoeling is om in 48 uur tijd een persoonlijk mRNA-vaccin te maken op maat van de patiënt.
In een ideale wereld kunnen we bij iedereen om de zoveel maanden bloed afnemen om te zien of er tumoraal DNA circuleert.’
‘Het is onze vurige hoop om kanker via zulke zogenaamde vloeibare biopsieën sneller op te sporen en te behandelen’, bevestigt Lardon. ‘Kankercellen lekken al in een voorstadium van de ziekte wat erfelijk materiaal in de bloedbaan. Alleen moeten we er voldoende van te pakken zien te krijgen in een bloedstaal van 7,5 milliliter om aan de AI te kunnen voorleggen. De technologieën om dat te doen, zijn volop in ontwikkeling. In een ideale wereld zouden we bij iedereen om de zoveel maanden een bloedafname kunnen doen om te zien of er tumoraal DNA circuleert.’
Ratten aan het bed?
Ook in vroegtijdige opsporing door middel van screening valt nog winst te boeken. Bevolkingsonderzoeken naar baarmoederhals-, borst- en dikkedarmkanker redden levens, maar de participatie moet beter. 65,6 procent van de doelgroep wordt gescreend voor borstkanker, terwijl de doelstelling 75 procent is. Voor darmkanker blijken vooral mannen tussen 50 en 54 de stoelgangtest naast zich neer te leggen. Nochtans: hoe vroeger kankers worden ontdekt, hoe beter de prognose en behoud van levenskwaliteit.
Voor longkanker bestaat er geen screening op bevolkingsniveau omdat rokers in België nergens geregistreerd staan en de opsporingstechnieken, zoals een CT-scan of bronchoscopie, duur en vrij ingrijpend zijn.
Daarom vindt onderzoek plaats naar het opsporen van tumormarkers in uitgeademde lucht. Kanker zorgt in het lichaam immers voor een gewijzigde stofwisseling, en daarmee voor de uitscheiding van detecteerbare stoffen. Dat de hond van actrice Barbara Sarafian haar beginnende borstkanker ‘rook’, is dus niet zo gek.
Inmiddels worden ook bijen en ratten beschouwd als dieren die kanker zouden kunnen opsporen in de adem van een patiënt. In bepaalde Afrikaanse landen sporen ratten patiënten met tuberculose op via speekselstalen. ‘Wees gerust, we zullen geen ratten naast uw bed zetten’, lacht Lardon. ‘Maar mogelijk zullen we in de toekomst elektronische geurdetectoren kunnen ontwikkelen die de rol van dieren overnemen.’
‘Onderzoekers steken 24/7 hun hart en ziel in het wetenschappelijk onderzoek, maar het beleid moet ook blijven inzetten op preventie’, vindt de kankerspecialist. Nog altijd krijgt ongeveer een op de drie mannen en een op de vier vrouwen in België voor hun 75e kanker. 40 procent van die kankergevallen is te voorkomen door een gezonde levensstijl. ‘Roken blijft de belangrijkste oorzaak: tabak is verantwoordelijk voor meer dan 30 procent van alle gevallen van kanker. Meer dan 80 tot 90 procent van alle longkankers zou vermeden kunnen worden door niet te roken. Roken moet gewoon de wereld uit. Ook overmatig alcoholgebruik, obesitas en weinig bewegen zijn vermijdbare risicofactoren.’
Een wereld zonder kanker?
Het ultieme doel van het wetenschappelijk kankeronderzoek? Kanker uitroeien. Eén type kanker zou volgens Stichting tegen Kanker daar wel eens erg dicht in de buurt van kunnen komen: baarmoederhalskanker. Door een combinatie van preventief vaccineren tegen het humaan papillomavirus (HPV), het virus dat baarmoederhalskanker kan veroorzaken, en systematische HPV-screening, eventueel met zelfafnamekits voor moeilijk bereikbare vrouwen, zou men dat doel al tegen 2030 kunnen bereiken. Zweden is goed op weg om het eerste land ter wereld te worden dat baarmoederhalskanker zo goed als elimineert. Zo goed als, want ‘uitroeien’ is misschien wat te ambitieus. Het risico op valsnegatieve resultaten, zelfs met de vernieuwde HPV-test, is niet onbestaand.
‘Maar kanker laat wel steeds meer potentieel zien om een chronische, beheersbare aandoening te worden, vergelijkbaar met diabetes’, aldus de Stichting. ‘Dankzij innovaties in biomarkers en combinatietherapieën van immuuntherapie en gerichte medicijnen kunnen we evolueren naar chronische ziektemodellen. Hoewel agressieve kankers dodelijke kankers zullen blijven.’
‘Het is nu eenmaal eigen aan het leven dat cellen muteren’, merkt Lardon op. ‘Zo niet waren wij vandaag nog altijd eencellige organismen in de oceaan. Jammer voor ons streven ook kankercellen naar meer, sneller en beter. Als we konden ingrijpen in de foutjes van de celdeling, dan was kanker effectief verleden tijd. Maar dat zie ik niet gebeuren.’
‘We komen nochtans van ver. Op dit moment zitten we voor alle kankertypes aan een gemiddelde vijfjaarsoverleving van 67 procent. Dankzij de voortdurende nieuwe inzichten kunnen we naar minstens 80 procent.’
