GEMS-voorzitter Erika Vlieghe: ‘We waren beter wat langer in code oranje gebleven’

Erika Vlieghe had graag gezien dat u en ik nog altijd mondmaskers droegen op drukke plaatsen. Ze is nog voor even voorzitter van de GEMS, en ziet de coronacijfers weer stijgen. ‘Niemand is corona zo beu als ik.’

Ja, we weten het zelf ook wel: de oorlog in Oekraïne is veel spannender dat de laatste stuiptrekkingen van een uitgeraasd virus. Maar de feiten zijn wat ze zijn, we kunnen het ook niet mooier maken dan het is: elke dag worden er nog steeds meer dan 150 mensen opgenomen in een ziekenhuis omdat het coronavirus hen ziek maakt, en ook elke dag sterven er zo’n twintig mensen aan de gevolgen daarvan. Die cijfers zijn sinds kort zelfs weer aan het stijgen, wat voor Erika Vlieghe genoeg is om, als we haar zaterdagochtend spreken, zenuwachtig op haar stoel te beginnen schuifelen.

Vlieghe: ‘Om te beginnen: alle respect voor het feit dat de aandacht vandaag volledig naar Oekraïne gaat, ook onze politici hebben al hun brain space nodig voor die crisis. We wisten wel op voorhand dat er een opflakkering zou komen als we alle maatregelen loslieten, zonder op voorhand precies te kunnen inschatten hoe groot de gevolgen zouden zijn. Nu hebben we ook een nieuwe omikronvariant, BA.2, die nog besmettelijker is dan de eerste omikron en ondertussen dominant is geworden. We kennen daar nog lang niet alle karakteristieken van, en daarover ben ik wel wat op mijn ongemak. Het afkondigen van het rijk der vrijheid werkt dan als een brandversneller. We zullen nu moeten zien hoeveel dor hout er nog in het bos ligt dat kan opbranden. Twee weken geleden hebben we de cijfers zien keren: de dalende trend werd weer een stijgende trend. Vorige week hebben we de bevestiging daarvan gezien. We vermoeden dat dit een klein golfje wordt dat weliswaar lange tijd aanhoudt. Als de golf tegen onze verwachtingen in toch veel hoger komt, trekken wij ook weer luider aan de alarmbel.’

Ik schrok er wel van dat onder andere uw ziekenhuis in Antwerpen alweer niet-dringende zorg is aan het uitstellen.

Erika Vlieghe: Dat is een combinatie van factoren. Het stijgende aantal coronapatiënten komt boven op mensen die met griep in het ziekenhuis belanden en de gebruikelijke ongevallen, die ook weer vaker voorkomen als mensen niet meer in lockdown leven. Daarbovenop moeten personeelsleden nog altijd geregeld in isolatie omdat ze zelf besmet zijn, of vallen ze uit omdat ze na twee jaar gewoon uitgeput zijn. Dat maakt de puzzel soms onmogelijk om te leggen zonder afspraken uit te stellen, ook al is dat moeilijker uit te leggen dan een tekort aan bedden op intensieve zorg. In eerdere golven zat iedereen naar dat ene cijfer te staren. Dat krijgen wij nu soms ook van politici te horen: de intensieve zorg ligt nog niet vol, so what’s the problem?

In plaats van één cijfer hebben we nu wel één kleur om naar te kijken: de kleur van de barometer. Momenteel zitten we in de veiligste fase, geel. Waren we beter in oranje gebleven?

Vlieghe: Dat is een heel beladen vraag, want die barometer is in de eerste plaats een politiek instrument. Ondanks al ons enthousiasme om in de wensdroom te geloven dat corona helemaal voorbij was, waren we volgens mij beter wat langer in oranje gebleven. Ik weet dat ik daarover van mening verschil met Pedro Facon van het coronacommissariaat en minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit), maar we hadden de maatregelen meer stapsgewijs moeten loslaten. De Risk Assessment Group (RAG) van de GEMS heeft ook week na week gewaarschuwd dat dit te snel ging. Ik vind het persoonlijk heel jammer dat de maskers overal verdwenen zijn. Dat onderwerp ligt erg gevoelig, maar die maskers hadden wel degelijk effect.

Aan welke regels houdt u zichzelf nog?

Vlieghe: Ik werk in de zorg, waar natuurlijk nog vollenbak regels gelden. Ik eet zo goed als nooit samen met mijn collega’s in dezelfde ruimte, en ook als het koud is, zorgen wij ervoor dat onze werkplek goed is geventileerd. Onlangs probeerde iemand mij voor het eerst weer een hand te geven, daar heb ik toch snel nog een alternatief voor bedacht. Een heel beperkt aantal mensen krijgt een knuffel van mij, en ik zal bij mijn vrienden en familie toch ook nog steeds wat afstand bewaren. Voor mij is het echt nog geen retour à la normale. Ik zat onlangs zonder een masker in een klein theaterzaaltje waarvan ik niet wist of het goed geventileerd was, en daar voelde ik me echt oncomfortabel bij. U zult mij ook niet in een café zien waar mensen als sardienen in een blik zitten. Als ik al op café of restaurant ga, kies ik die plaatsen goed uit. We zijn heel lang tegen de mensen blijven zeggen: het gaat beter, maar het is nog niet gedaan. Plots is dat opgehouden, en en stoemelings, in dezelfde week dat Rusland Oekraïne binnenviel, is het rijk der vrijheid aangebroken. Ik hoop dat we voorzichtig blijven. Niemand is corona zo beu als ik.

U noemt de barometer een politiek instrument, maar hij moest juist dienen om een en ander te objectiveren. Het waren vooral de bezetting van de intensieve zorg en de ziekenhuisopnames die moesten aangeven in welke kleurcode we zaten. Het aantal opnames is altijd ver boven het niveau gebleven dat nodig was voor code geel.

Vlieghe: Eén parameter is nooit doorslaggevend. Alle trends zijn lange tijd dalend geweest: het ging steeds een beetje beter. Dat was geruststellend, en zeker genoeg om van rood naar oranje te gaan. Als die trend omkeert, moet je daar ook wel rekening mee houden. De slinger is helaas doorgeslagen, hoewel ondertussen wel weer mensen zich beginnen af te vragen wat er aan de hand is. Ik wil ook geen paniek zaaien, of hel en verdoemenis preken. Het is gewoon een nuchtere vaststelling: het is nog niet voorbij. Maar alle maatregelen zijn wel opgegeven.

We hebben het helemaal opgegeven om besmettingen tegen te houden. Corona zou, volgens de krant Financial Times, ondertussen zeker voor gevaccineerden ook minder gevaarlijk zijn dan griep. Wordt het dan niet tijd om los te laten?

Vlieghe: We mogen echt niet te licht over coronabesmettingen gaan. Ook gezonde individuen kunnen nog altijd ziek worden, en te maken krijgen met onvoorspelbare neveneffecten zoals long covid. We weten daar nog altijd te weinig over om daar helemaal gerust op te zijn. Zelfs kinderen kunnen echt last hebben van een besmetting, we moeten daar allemaal niet te nonchalant over doen. Godzijdank zijn de belangrijkste regels over isolatie behouden gebleven. Het is echt essentieel dat mensen die ziek zijn zichzelf afzonderen. We moeten ook realistisch zijn: we weten dat het virus hevig circuleert, alle cijfers die we zien zijn zware onderschattingen. Een van de minder negatieve neveneffecten is ook dat een besmetting dient als een boosterbescherming voor mensen, maar dat mag geen doel op zich worden.

Na de vijfde golf verbaasde het mij weer dat het aantal besmettingen even spectaculair daalde als het eerst was gestegen. Hoe komt dat?

Vlieghe: Tijdens die golf hadden we bij wijze van spreken een miljoen besmettingen per week. Zo’n virus moet natuurlijk wel genoeg slachtoffers blijven vinden om verder te razen. Op een bepaald moment raakt dat aantal uitverkocht, en dan beginnen de cijfers te zakken.

Maar heeft iedereen dan in die weken corona gehad?

Vlieghe: Niet iedereen: ik heb geen corona gehad. Nu kunnen de mensen die altijd heel voorzichtig zijn geweest zich zonder regels natuurlijk minder goed beschermen. Zij lopen kans om alsnog besmet te raken. We moeten ervoor zorgen dat ouderen en andere kwetsbare mensen daarom wel goed beschermd blijven. Zij dragen het best FFP2-maskers, en mensen in hun directe omgeving houden het liefst hun contacten onder controle. Ze doen er ook goed aan weg te blijven als ze klachten hebben.

Nog altijd de contacten beperken: ik denk dat veel mensen zullen lachen als ze dat lezen.

Vlieghe: Dat weet ik niet, dat zal er misschien een beetje van afhangen in welke leeftijdsgroep mensen zitten. Als uw partner een kwetsbare risicopatiënt is, lijkt het me echt heel onverstandig om naar grote feesten te gaan. Het zestigjarige trouwjubileum van de bomma en de bompa houdt u het best ook niet met 150 man in een slecht geventileerde parochiezaal. Wacht tot zo’n feest buiten kan plaatsvinden, en niet iedereen hoeft bompa en bomma een kus te geven. Blijf ook zeker en vast zelftests gebruiken. Dat zijn reflexen die we niet mogen verliezen.

Het aantal mensen dat ondertussen om een booster ging, ligt aanzienlijk lager dan het aantal mensen dat zich een eerste keer liet vaccineren. Baart u dat zorgen?

Vlieghe: Natuurlijk. Dat is uiteraard een gevolg van het idee dat alles voorbij is. Mensen zijn een pak minder gemotiveerd om zich te laten boosteren, en zullen het misschien enkel nog maar laten doen om internationaal te kunnen reizen. De taskforce vaccinatie heeft ondertussen enkele scenario’s uitgewerkt voor de tweede booster, die wellicht vanaf september gezet zal worden. We zullen heel goed moeten nadenken hoe we mensen daarvan moeten overtuigen, want die booster zal zeker voor de ouderen en kwetsbaren heel belangrijk blijven.

In China zijn grote steden en zelfs een provincie ondertussen weer in lockdown. Het land streeft nog altijd naar een nulcirculatie van het virus. Is dat wel nog vol te houden?

Vlieghe: Wij kijken daar met grote ongerustheid naar, want dat is uiteraard een onhoudbare situatie. China heeft altijd veel minder besmettingen gehad dankzij het zero covid-beleid, maar dat betekent wel dat die populatie eigenlijk nog goeddeels maagdelijk is. Via besmettingen hebben ze geen immuniteit opgebouwd, en de vaccinatiegraad ligt daar lang niet zo hoog als hier.

Chinezen zijn vaak ook gevaccineerd met vaccins die minder goed werken dan de onze.

Vlieghe: Inderdaad. Als China er niet in slaagt die strenge lockdowns aan te houden, staan het eigenlijk voor de gebeurtenissen die wij al in maart van 2020 hebben meegemaakt. Hongkong gaat momenteel al door zo’n helse periode: de begrafenisondernemers zijn daar al wekenlang volgeboekt. In Europa moeten we daarom echt geen victorie kraaien. De Chinese strategie botst duidelijk op haar limieten, hoewel het altijd kan dat de Chinese overheid met een ander plan op de proppen komt, maar Europa had gewoon géén strategie. Wij hebben ons laten overrompelen door het virus, en we vergeten al snel hoe ongelooflijk veel mensen ziek zijn geweest en hoeveel doden wij te betreuren hebben gehad. Maar zelfs als we dat hadden gewild, was Europa gewoon niet goed genoeg georganiseerd om zero covid af te dwingen. Kijk naar de moeilijkheden die we hadden om strengere quarantaines op te leggen voor mensen die over de grens reisden, zoals in China. Dat was gewoon onmogelijk. Nieuw-Zeeland slaagde er wel in een zero covid- beleid te voeren, en die bevolking is ondertussen ook veel beter gevaccineerd dan de Chinese. We zullen dus pas over enkele jaren kunnen zeggen welk land de beste strategie heeft gevolgd.

De echte test komt voor ons in de herfst, als het weer kouder wordt. Mijn gok is dat we in het najaar weer even verrast zullen zijn door de stijgende cijfers als altijd.

Vlieghe: Wij zullen als experts in ieder geval niet verrast zijn.

En dan komen verbaasde journalisten u daar weer over interviewen.

Vlieghe: Daarom is het goed dat we dit gesprek nu hebben. (lachje)

Zullen we goed voorbereid zijn?

Vlieghe: Dat is de oefening die nu voorligt. We moeten nog wennen aan het ritme van het virus. Net zoals er tussen september en november een moment komt dat ik weer kousen begin te dragen, dat we de verwarming weer aan zetten en de ijzel ’s ochtends van onze autoruiten moeten krabben, zal er elk jaar een moment komen waarop de coronacijfers weer beginnen te stijgen. We moeten dan ook bereid zijn om snel maatregelen te nemen, en ervoor zorgen dat onze ziekenhuiswerking, testcapaciteit en contactracing ook meteen weer worden opgeschaald.

Is de barometer op zo’n moment robuust genoeg om ons te beschermen?

Vlieghe: Ik hoop in ieder geval dat men hem niet zal hebben afgeschaft voor hij ons kan redden, zoals ik openlijk al hoor bepleiten. Het zou dan enkel als versoepelingsinstrument hebben gediend, en nu alweer in de vuilnisbak kunnen. Dat is heel onvoorzichtig, en vooral frustrerend, want in die barometer zijn maanden van besprekingen gekropen met alle mogelijke administraties en sectoren. De barometer is een eerste, goed middel om de epidemiologische situatie te monitoren, maar we moeten voorbereid zijn op extreme scenario’s. Stel dat er in het najaar toch weer een variant komt die onze immuniteit weet te ontlopen, dan moeten we uiteraard strengere maatregelen nemen.

Het coronacommissariaat en de GEMS worden ondertussen ontbonden. Een goed idee?

Vlieghe: De activiteiten van het commissariaat worden geïntegreerd in de bestaande administraties, en op 9 april houdt het op te bestaan. Men is nog aan het bekijken welke mogelijkheden om wetenschappelijk expertenadvies te verzamelen, zoals wij met de GEMS deden, zullen blijven bestaan. Wij houden als experts onze ogen natuurlijk open, en zullen waar nodig tegen de stroom in blijven roeien.

Er komen ondertussen vele duizenden Oekraïners hierheen, bij wie de vaccinatiegraad veel lager ligt dan bij ons. Hoe pakken we dat aan?

Vlieghe: Die vaccinatiegraad moet drastisch verhoogd worden, ja, anders zorgt dat voor de vluchtelingen nog voor meer problemen bovenop degene die ze al hebben. Maar dat zal wat tijd nodig hebben. Net als voor veel Belgen is daar degelijke informatie, goede communicatie en vertrouwen voor nodig. Dat moet je eerst opbouwen.

De discussie over verplichte vaccinatie is helemaal verdwenen. U was daar nooit een voorstander van. Dreigden we daarmee onszelf voorbij te lopen?

Vlieghe: Die discussie komt bij de volgende golf zonder twijfel terug, hoor. Ik was nooit een voorstander van verplichte vaccinatie voor iedereen, zeker niet in zo’n vroege fase wanneer je met een nieuw vaccin werkt. Er waren vanuit de eerste proeven wel genoeg positieve tekenen om vrijwillige campagnes op te starten, wat dan uiteraard ook gebeurd is. In de toekomst zullen er alleen maar meer verschillende vaccins en antivirale middelen bij komen, dus ik hoop dat daarmee de angel wat uit het debat verdwijnt. Maar sommigen zullen natuurlijk nooit te overtuigen zijn.

Tot aan de herfst zijn we wellicht even onverschillig over corona als over griep, terwijl medici als u misschien lang hebben gehoopt dat we door corona ook griep ernstiger zouden gaan nemen. Dat virus maakt jaarlijks ook heel veel doden.

Vlieghe: We hebben de voorbije twee jaar inderdaad gemerkt dat we met maatregelen effectief het aantal mensen dat ook aan griep sterft drastisch kunnen beperken. De vraag is of we bereid zijn die maatregelen daarvoor aan te houden. We hebben over andere gezondheidskwesties ook veel bijgeleerd, zoals luchtvervuiling, maar het is wel begrijpelijk dat er een soort van vermoeidheid optreedt. In vorige epidemieën zijn er nog heel veel doden gevallen toen iedereen ze al lang beu was en misschien wel dacht dat het al voorbij was. De eerste ontploffing in Oekraïne, en de eerste dodelijke slachtoffers, kregen veel aandacht. Vandaag zijn die slachtoffers ook al statistieken waarvoor de aandacht al is aan het afnemen.

U bent niet bang dat betere ventilatie zo ongeveer het enige is wat we overhouden aan deze pandemie?

Vlieghe: Zelfs dat is nog een work in progress, want we zijn nog lang niet waar we moeten zijn. Ik ben heel blij dat het commissariaat dat echt heeft doorgeduwd, maar we zullen nog wel andere verbeteringen overhouden. Onze vaccins, uiteraard, en ook al zal niet iedereen het met mij eens zijn: de maskers. Ze hadden nooit zo gediaboliseerd mogen worden. We zullen straks misschien niet anders kunnen dan ze opnieuw in te voeren, ook in scholen.

Deze week vindt het lentesymposium plaats in de KVS. Het is een initiatief van de ondertekenaars van het Wintermanifest, die in januari veel kritiek hadden op het gevoerde coronabeleid. Ik zag u niet op de sprekerslijst staan?

Vlieghe: Ik was graag gegaan, maar ik heb onlangs besloten om mijn agenda op slot te doen. Ik ben enkele weken ziek geweest, en ik ben op een punt gekomen dat ik echt niet nog meer hooi op mijn vork kan nemen. Niemand is van gewapend beton, dus ik moest ergens een grens trekken. Maar ik ben absoluut niet afwezig om principiële redenen.

In dat Wintermanifest werd dezelfde kritiek verwoord die al sinds kort na het begin van de pandemie te horen is. De focus van het beleid was te zeer gericht op de bestrijding van het virus en de bescherming van de ziekenhuizen, terwijl belangrijke problematieken zoals het mentale welzijn van vooral jongeren werd genegeerd.

Vlieghe: Ik zal de eerste zijn om te erkennen dat er fouten zijn gemaakt, maar tegelijkertijd denk ik dat dit debat met te weinig nuance wordt gevoerd. Het wordt ook heel snel emotioneel, alsof er alleen maar aan de ziekenhuizen werd gedacht en nooit aan de psychologisch fall-out. (met nadruk) Dat is gewoon niet waar. Natuurlijk hebben wij vanaf dag één gedacht: jezuschristus, hoe zorgen we ervoor dat we dit als samenleving kunnen volhouden? Net als in een oorlog zijn wij het eerste jaar wel vooral bezig geweest met het afslaan van de aanvallen van het virus, maar zelfs in mei 2020 – twee maanden na het begin van de pandemie – is er een werkgroep rond mentale gezondheid opgericht. De meest urgente problemen werden toen aangepakt, want in de lockdown waren zelfs veel raadplegingen van psychologen stilgevallen.

(windt zich op) De valse tegenstellingen in dit debat stoorden mij vooral: alsof de problemen van mentaal welzijn opgelost raken door alle coronamaatregelen maar op te heffen. Dat is natuurlijk niet zo, want daardoor was de pandemie nog langer blijven duren dan nu al het geval is.

Een andere kritiek is dat we veel te veel vrijheden hebben opgegeven die we misschien niet meer terugzien. N-VA’er Joachim Pohlmann verbaasde zich er in Knack over dat na de terroristische aanslagen in Brussel militairen geen identiteitsbewijzen mochten controleren, terwijl obers dat vandaag mogen om ons Covid Safe Ticket te checken.

Vlieghe: Die kritiek begrijp ik al veel beter. Maar bij mijn weten heeft geen enkele expertengroep ooit in een advies geschreven om obers identiteitspapieren te laten opvragen. Dat is de implementatie van het beleid, en dat lijkt mij iets voor een discussie in het parlement. Het was aan politici om te beslissen hoever zij willen gaan in het opgeven van onze grondrechten.

De GEMS houdt op te bestaan. Hebt u al een bedankje gehad van Alexander De Croo?

Vlieghe: Niet recent meer, nee, maar die man heeft momenteel andere zorgen aan zijn hoofd. We hebben als GEMS wel een bedankje gekregen van de koning en de koningin. Daar waren we oprecht heel erg blij mee. Maar natuurlijk, we zijn nog niet weg, hè. (lacht)