Geen landelijke mondkapjesverplichting in Nederland: ‘Zijn wij nou gekker of verstandiger?’

‘Mondkapjes’ worden in Nederland enkel verplicht in ‘lokale experimenten’. Virologen en juristen zijn tegen, politici kijken naar de publieke opinie.

Als het aantal besmettingen blijft stijgen, ontkomen jullie ook niet aan een mondkapjesverplichting. De andere maatregelen zijn uitgeput. Tenzij je een complete lockdown wilt, maar die wil natuurlijk niemand.’ De woorden van viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven) in Algemeen Dagblad waren nog niet koud, of hij kreeg al gelijk. Dezelfde dag nog, vorige woensdag, besliste het kabinet-Rutte tot wat in de Nederlandse kranten ‘een polderoplossing’ is genoemd: er komt geen landelijke ‘mondkapjesverplichting’, maar ‘lokale experimenten’ ermee zijn toegelaten.

Die beslissing komt bovenop de al bestaande mondmaskerverplichting in het openbaar vervoer, in het vliegtuig en in touringcars voor reizigers van 13 jaar en ouder en medewerkers van het openbaar vervoer. Ze werd genomen na overleg tussen minister voor Medische Zorg Tamara Van Ark (VVD), het Veiligheidsberaad, waarin de 25 Nederlandse veiligheidsregio’s zijn vertegenwoordigd, en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). ‘Vanuit medisch oogpunt is er geen noodzaak voor een landelijke plicht’, zei minister Van Ark. ‘Maar we zouden willen onderzoeken welke gedragsverandering een mondkapje teweegbrengt.’

Wilma Kieskamp, politiek verslaggever bij de krant Trouw, denkt dat de regering wijs heeft beslist. ‘Ik heb de indruk van een algemene zucht van verlichting. Dit lijkt me een breed gedragen oplossing.’ De vraag naar een mondkapjesverplichting komt vooral vanuit de publieke opinie, zegt Kieskamp. ‘De discussie wordt al van bij het begin van de corona-epidemie gevoerd, maar kwam de laatste weken in een stroomversnelling omdat vanuit de samenleving, in praatprogramma’s en de media steeds luider de vraag klonk: “Zijn wij nou gekker of verstandiger dan andere landen?”‘

Eigenwijsheid

Die vraag is niet onlogisch. De besmettingen met het coronavirus stijgen ook in Nederland weer. Vorige week werden er 1329 nieuwe personen gemeld die positief getest zijn op covid-19, respectievelijk 342, 795 en 897 meer dan de weken ervoor. Steeds meer landen, de teller staat op zo’n 160, waaronder buurlanden België en Duitsland, reageren daarop met (lokale) mondmaskerplichten. ‘Eigenwijsheid is een mooie eigenschap, ‘ schreef auteur Özcan Akyol in zijn column in De Stentor, ‘maar dat gedrag moet wel ergens op zijn gestoeld. Nu lijkt het vooral voort te komen uit politiek lijfsbehoud.’

Nochtans volgt de nationale politiek – ook de oppositie, benadrukt Kieskamp – in Nederland gewoon de adviezen van viroloog Jaap van Dissel, directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM. Die werd al vier keer gevraagd om het nut van mondmaskers te wegen. Wetenschappelijk bewijs voor een mondkapjesplicht ‘ontbreekt domweg’, zei Van Dissel op de persconferentie vorige week. Bij het RIVM bestaat bovendien de vrees dat mondmaskers zorgen voor ‘schijnveiligheid’, waardoor ze contraproductief gaan werken omdat mensen bijvoorbeeld minder afstand houden.

Ook Marion Koopmans, de Nederlandse Marc Van Ranst, noemt in Brabants Dagblad ‘het verplichten van mondkapjes een ingrijpende maatregel die weinig oplost en als je pech hebt juist averechts werkt’. Vorige week gaven twee internationale studies extra brandstof aan de discussie, want die stelden dat mondkapjes wel degelijk kunnen bijdragen aan de bestrijding van covid-19. In The British Medical Journal viel ook te lezen dat burgers er niet minder waakzaam van worden.

Rotterdam

Waar nationale politici het RIVM volgen, nemen burgemeesters het voortouw in strengere maatregelen. De Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb (PvdA) en zijn Amsterdamse collega Femke Halsema (GroenLinks), die twee weken geleden al vroegen om op meer plekken een mondkapjesplicht te overwegen, kondigden meteen aan dat vanaf woensdag 5 augustus iedereen (van 13 jaar en ouder) een mondmasker moet dragen op straat en in winkels waar het moeilijk afstand bewaren is. In Rotterdam geldt die verplichting tussen 6 en 22 uur, Amsterdam heeft nog geen tijdstippen vastgesteld.

Zij botsten even snel op verzet van juristen en grondwetexperts, die al voor de beslissing van afgelopen woensdag storm liepen tegen een mondkapjesplicht. Jan Brouwer, hoogleraar recht en samenleving (Rijksuniversiteit Groningen) zei in NRC dat een mondkapjesplicht ingaat tegen artikel 10 van de Nederlandse Grondwet over het recht op de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer. Hoogleraar staatsrecht Wim Voermans (Universiteit Leiden) verwees naar het boerkaverbod, dat vorige zomer inging. ‘Burgemeesters wilden dat eerder al lokaal regelen, maar dat bleek niet mogelijk zonder een aparte wet.’ Advocaat Jake Tingen betoogde in de Volkskrant dat een mondkapjesplicht de burgerlijke vrijheden schaadt. ‘Verplicht het gezicht bedekken is een vergaande beperking van vrijheid die doorgaans alleen voorkomt in diep-religieuze staten. (…) Een verplichting daartoe (…) kan alleen als daar een heel goede reden voor is.’ Volksgezondheid kan zo’n reden zijn, schrijft Tingen, maar mondmaskers zijn dat niet omdat er nog steeds onenigheid bestaat in de wetenschappelijke literatuur over de effectiviteit ervan. ‘Als men zorgvuldig omgaat met het mondkapje, is het in theorie aannemelijk zo de besmettingsbron te kunnen controleren. (…) Maar wie desinfecteert altijd zijn handen voordat het mondkapje op- of afgaat? Wie raakt nooit het mondkapje aan, ook niet als het verkeerd zit? Wie wast het mondkapje na gebruik elke keer op minimaal 60 graden, ook als je diezelfde dag met de trein terug moet? Bijna niemand.’

Kledingvoorschrift

Juristen reageerden bij de openbare omroep NOS verbaasd en teleurgesteld op het besluit van de burgemeesters van Amsterdam en Rotterdam. Adriaan Wierenga, noodrechtspecialist aan de Rijksuniversiteit Groningen, zegt dat de burgemeesters met de mondkapjesplicht een kledingvoorschrift invoeren. ‘Dan ga je van de grondwet afwijken en dat mag niet.’ Hij krijgt gelijk van Voermans: ‘De Grondwet beschermt juist tegen dit soort noodzakelijkheidsdenken en bestuurlijke ingrepen.’

Kieskamp wijst op een interessante tegenstelling in dit debat. ‘Je hebt enerzijds de wetenschappers en nationale politici en anderzijds een deel van de publieke opinie en lokale politici.’ Op dit moment, schat Kieskamp, voelen Nederlanders geen grote behoefte aan het mondkapje. ‘Je ziet ze weinig op straat. Ook daarom wordt er politiek niet om geroepen. Ze zien de mensen twijfelen. Maatschappelijke druk is bepalend. Dat zag je bij de sluiting van de scholen. Hoewel wetenschappers zeiden dat dat niet hoefde, heeft het kabinet er toch toe beslist. Omdat er onrust ontstond bij docenten, ouders en leerlingen. Ik verwacht dat het met de mondkapjes ook zo zal gaan. Als mensen er zelf meer gaan dragen en de roep luider wordt, dan zal het kabinet bijsturen.’