Het spanningsveld tussen de coronamaatregelen en onze mentale gezondheid is de voorbije maanden druk besproken. Op sociale media circuleren groteske overdrijvingen en gevaarlijke desinformatie over zelfdodingscijfers, die het debat niet vooruithelpen.
Iedere week zoekt Knack naar misleidende informatie op het internet.
“In 2020 pleegden 1.300.000 mensen zelfmoord. Vlaanderen stond in de top 5.”
‘De absurde maatregelen omtrent covid-19 maken veel meer (dodelijke) slachtoffers dan dat het virus zelf dat doet’, zo viel te lezen in een virale post die halverwege januari duizenden keren gedeeld werd op sociale media. In vier paneeltjes, met witte letters op een zwarte achtergrond, stonden verontrustende cijfers en statistieken over zelfdoding in 2020, vooral onder jongeren. Maar die cijfers blijken uit de lucht gegrepen – of eerder: erg onwaarschijnlijk, omdat de tellingen eenvoudigweg nog niet bekend zijn.
Het begint bij de claim dat er vorig jaar ‘1.300.000 mensen’ zelfmoord gepleegd zouden hebben, naast ‘250.000 mislukte pogingen’. Die aantallen – zonder bronvermelding – zijn erg dubieus. Wereldwijd ligt het aantal zelfdodingen al jaren rond de 800.000 per jaar. Dat is veel, en suïcide is onder jongere mensen al langer een van de belangrijkste doodsoorzaken, maar voor 2020 zijn er – zeker mondiaal – nog geen cijfers voorhanden. De meeste landen rapporteren pas maanden na het verstrijken van het kalenderjaar over hun definitieve suïcidecijfers. Dat het aantal gefaalde suïcidepogingen wereldwijd vijfmaal lager zou liggen dan het aantal zelfdodingen is ook onzinnig: in werkelijkheid is dat overal ter wereld altijd een veelvoud.
Dat het aantal zelfdodingen vijfmaal hoger zou liggen dan het aantal pogingen is ook onzinnig.
Het bewuste bericht is zelfs intern inconsistent: de uitsmijter beweert dat ‘elke 4 seconden iemand zich van het leven berooft’, wat tot cijfers in de miljoenen zou leiden mocht het kloppen. In werkelijkheid ligt dat gemiddelde rond de 40 seconden. Andere statistieken die daarop volgen – dat Vlaanderen ‘in de top 5’ van suïcidecijfers zou staan of dat de gemiddelde leeftijd ‘rond de 29 jaar’ zou liggen – hebben geen bronvermelding en zijn evenmin geloofwaardig. Suïcidecijfers zijn in België relatief hoog, maar top 5 is overdreven, en de mediaanleeftijd ligt zowel voor mannen als voor vrouwen rond de 50-54 jaar.
Zelfs wanneer beweerd wordt dat de media, de virologen en de regering met geen woord reppen over de mentale gezondheid of over suïcidepreventie, slaat het virale bericht de bal mis. De Vlaamse overheid lanceerde bijvoorbeeld onlangs de campagne Check Jezelf over ‘mentaal fit blijven’, met getuigenissen van bekende Vlamingen zoals Walter Grootaers. Reportages in de media zijn legio.
Nevenschade
Al maanden woedt het debat over de nevenschade van sociale restricties en andere lockdownmaatregelen: hoe aandacht hebben voor die problematiek zonder te vervallen in overdrijvingen of in een versoepelend of zelfs ontkennend discours dat epidemiologisch onzinnig is? Dat er een enorme toename zou zijn in de suïcidecijfers is al maandenlang een vaak gelezen claim. Over de hele wereld hebben factcheckers dat gerucht de kop moeten indrukken als voorbarig, of ronduit foutief, zoals toen Americanfootballspeler Tom Brady in oktober 2020 beweerde dat er ‘meer zelfdodingen dan coronadoden waren’.
Het is onduidelijk wie de oorspronkelijke auteur van het foutieve socialemediabericht is, maar het illustreert de wrevel over de coronamaatregelen die met zekerheid leeft bij bepaalde groepen. Dat merk je aan zinnetjes in de post die wijzen op de lange wachtlijsten in de mentale gezondheidszorg – een probleem dat van lang voor 2020 dateert – of de conclusie die een generatieconflict ziet met vooral jongeren als slachtoffers van de coronamaatregelen ‘enkel en alleen omdat men de vergankelijkheid der dingen niet aanvaarden willen [sic] in bepaalde leeftijdscategorieën’.
Noodkreten
Is het dan onmogelijk om te peilen naar hoe het momenteel zit met mentale gezondheid en suïcide? Vlaams Parlementslid Freya Saeys (Open VLD) vroeg deze zomer enkele cijfers op bij bevoegd minister Wouter Beke (CD&V). Daaruit bleek dat hulplijnen als Tele-Onthaal, Awel (de vroegere Kindertelefoon) en 1712 (rond geweld, misbruik en kindermishandeling) meer oproepen te verwerken kregen, maar precies de Zelfmoordlijn dan weer níét. Daar stagneerden de oproepen, al was er wel een inhoudelijke shift: veel oproepen waren acute noodkreten van mensen met gevorderde plannen, en opvallend veel jongeren gebruikten de chatfunctie om hulp te zoeken.
Een academisch overzichtsartikel in het British Medical Journal bespeurde in november 2020 geen stijging van suïcides in westerse landen, maar waarschuwde voor verregaande conclusies aangezien het cijfers uit voorlopige onderzoeken betrof. Preventie en alert blijven is de boodschap, concludeerden de auteurs, want de veronderstelling blijft wel dat er een effect zal zijn. Dat benadrukte ook Gwendolyn Portzky, voorzitter van het Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie (Universiteit Gent), in een interview met De Zondag: ‘Internationale studies tonen aan dat er in tijden van crisis geen toename is van het aantal zelfdodingen, maar wel in de periode erna, als de situatie stabiliseert.’
Mediarichtlijnen
Het valt dus zeker niet uit te sluiten dat, zodra de volledige data bekend zijn, er in 2020 of 2021 een stijging van het aantal zelfdodingen valt op te tekenen. De coronacrisis heeft vastgestelde effecten op de economie en op de mentale gezondheid, waarvan we weten dat het risicofactoren zijn voor suïcide. Een onderbelicht aspect is dat ook berichtgeving in de media een risicofactor kan zijn. Gedrukte media hebben bijvoorbeeld boter op het hoofd wanneer ze op hijgerige wijze berichten over suïcides. Maar geldt dat ook voor sociale media?
Omdat vaststaat dat berichtgeving zowel preventief kan werken als suïcidaal gedrag kan uitlokken, bestaan al jaren mediarichtlijnen om over het gevoelige thema te berichten. Onder gezondheidsprofessionals is er de laatste tijd daarom wat ongerustheid over de – op zich lovenswaardige – tendens van het bespreekbaar maken van mental health op sociale media, omdat het zo ongereguleerd gebeurt. Eerder deze maand ontstond er ophef omdat de mensen achter de podcast Onbespreekbaar, die handelt over mentale gezondheid, voor 50 euro consultatiesessies aanboden, zonder psychologische opleiding. Dat initiatief is ondertussen weer stilgezet.
Wie aandacht vraagt voor mentale gezondheidsproblemen in Vlaanderen – in coronatijden of daarbuiten – doet dat het best niet door mensen op sociale media onverhoeds verzonnen cijfers in de maag te splitsen, en al zeker niet zonder mensen die het moeilijk hebben erop te wijzen dat ze hulp kunnen krijgen. Sterke claims over een ‘zelfmoordepidemie’ zijn daarom niet alleen onbewezen, ze zijn ook onwijs en onverantwoordelijk.
Wie vragen heeft over zelfdoding, kan terecht op het nummer (1813 – 24/24), via chat (dagelijks van 18.30 uur tot 22 uur) en www.zelfmoord1813.be.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
