Extreem gezond diëten: de ziekte van de perfectionistische vrouwelijke dertiger

Overdaad schaadt. Dat geldt vreemd genoeg ook voor een overdaad aan handelingen die horen bij een gezonde levensstijl.

De term orthorexia is ontleend aan de Griekse woorden orthos (juist, correct) en orexis, wat staat voor (eet)lust. Wie eraan lijdt, is obsessief bezig met de juiste (lees : gezondste) voeding. “Deze patiënten willen vaak alleen nog biologische groenten en fruit eten en ze lezen verwoed de etiketten op voedingsmiddelen. Zo zijn alle E-nummers, of het nu gaat om bewaarmiddelen of kleurstoffen, uit den boze”, legt dr. Johan Vanderlinden uit. Hij werkt al jaren als psycholoog en psychotherapeut op de dienst Eetstoornissen van het Universitair Psychiatrisch Centrum K.U.Leuven, campus Kortenberg. “Meestal gaat het om ambitieuze, perfectionistische vrouwen boven de dertig die zich alsmaar intensiever en extreem gaan toeleggen op gezonde voeding, en niet om onzekere pubermeisjes, zoals we die in de beginfase van anorexia vaak zien. Niettemin zijn er overeenkomsten met die andere eetstoornis. Orthorexia gaat namelijk ook het hele denken en voelen van patiënten bepalen : ze zijn van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat bezig met gezonde voeding. Ze hebben het uiteindelijk niet meer onder controle, ze moéten gezond eten, en vertonen dikwijls kenmerken van obsessief-compulsief gedrag. Dat brengt hun hele sociale leven in gevaar. Langsgaan bij vrienden wordt bijvoorbeeld moeilijk, want welke hapjes zullen ze daar voorgeschoteld krijgen ?”

Ingelepeld door de tijdgeest

De term orthorexia is nog vrij nieuw. Het was de Amerikaanse arts Steven Bratman die in 1997 voor het eerst een naam plakte op dit fenomeen. De man had zich gespecialiseerd in alternatieve diëten, van rawfoodisme tot macrobiotiek, en was geobsedeerd door gezond voedsel. Zo kauwde hij bij elke hap 50 keer en wilde hij alleen groenten en fruit eten die net geoogst waren. Hij besefte dat hij niet de enige was die dwangmatig met gezonde voeding omging, en gaf de ziekte een naam.

Volgens Johan Vanderlinden past orthorexia perfect in onze tijdgeest. “We worden langs alle kanten aangespoord om gezonder te leven en te eten. En bovendien raken we er ons steeds meer van bewust hoe schadelijk onze daden kunnen zijn voor het leefmilieu. Ook de talrijke voedingsschandalen, denk maar aan de dioxine- of de hormonencrisis, zijn hier niet vreemd aan. Het is dus logisch dat we bezorgd zijn om gezonde voeding. Gelukkig kunnen de meesten onder ons wel nog genieten van een lekker pak frieten of een hamburger op tijd en stond. En als we bij vrienden iets aangeboden krijgen dat minder gezond is, eten we dat op zonder extreem angstig te worden. Als dat allemaal niet meer kan, is er een probleem.”

Verbloeming van magerzucht

In populaire damesbladen en lifestyle-magazines lees je geregeld iets over orthorexia. Maar in de wetenschappelijke wereld blijft het opvallend stil, merkt Vanderlinden op. “Officieel wordt orthorexia niet beschouwd als een eetstoornis. Je vindt er niets over terug in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM), de officiële classificatie van psychiatrische stoornissen. En er gebeurt relatief weinig onderzoek naar. Dat wil niet zeggen dat het fenomeen niet bestaat. De meeste psychiaters vinden dat het geen nieuwe diagnose is, zij beschouwen het als een onderdeel van anorexia. En het is inderdaad opmerkelijk dat heel wat patiënten aanvankelijk “gewoon” bezig zijn met gezonde voeding, maar steeds obsessiever worden en de pedalen verliezen. Uiteindelijk evolueren de meesten van hen naar anorexia nervosa. Vaak is orthorexia zelfs een dekmantel voor een zwaardere eetstoornis, een soort schild waarachter anorexia schuilgaat. De diagnose orthorexia klinkt blijkbaar lichter dan anorexia, dat een psychiatrische bijklank heeft. Het is ook wel een etiket, maar dan minder beladen. Huisartsen kunnen patiënten gemakkelijker doorverwijzen met de boodschap dat ze een lichte vorm van orthorexia hebben. Het woord anorexia stuit sneller op weerstand, waardoor sommige patiënten afhaken.”

Superieur voor de schijn

De link is nochtans snel gelegd : een extreem gezond dieet zorgt meestal ook voor gewichtsverlies. En als dat obsessief wordt, is de stap naar anorexia klein. Veel orthorexiapatiënten zijn trouwens niet alleen intensief bezig met hun voeding, ze willen ook bij uitbreiding gezond leven, weet Vanderlinden. “Ze gaan bijvoorbeeld erg veel fietsen en wandelen. Dat doen ze naar eigen zeggen om het milieu te sparen, maar eigenlijk schuilt er niet zelden een andere reden achter : vermageren. Wat ons weer bij die bekende eetstoornis brengt.” Al is er wel 1 verschil dat in de populaire pers vaak wordt aangehaald : anorexiapatiënten kampen met een gebrek aan zelfvertrouwen en eigenwaarde. Orthorexia-patiënten zouden integendeel een superioriteitsgevoel hebben : zij denken als enigen te weten hoe ze perfect gezond kunnen leven. Vanderlinden ontmaskert dat : “Dat superieure gevoel lijkt mij alleen maar schijn. In werkelijkheid zijn patiënten met orthorexia net zo goed afhankelijk van hun extreem gezonde eetpatroon. Het geeft hen een gevoel van controle waarmee ze hun onzekerheid onderdrukken.”

Verzadigingshormonen overhoop

Vanderlinden geeft toe dat het paradoxaal klinkt, te gezond eten. “Langs alle kanten worden we aangespoord om te letten op onze voeding. Maar dan gaat het vooral om gevarieerde voeding. Niet alleen fruit en groenten dus, maar ook vlees, vis, granen en koolhydraten. Eigenlijk komt het erop aan je gezond verstand te gebruiken.” Een eenzijdige voeding, ook al gaat het om gezonde ingrediënten, kan voor problemen zorgen. “Ze veroorzaakt tekorten aan essentiële voedingsstoffen, zoals vitamine B. En vaak zakt het gewicht ook ernstig, wat dan weer kan uitmonden in concentratieproblemen, vermoeidheid, slaapstoornissen en osteoporose. In extreme gevallen kan het zelfs leiden tot hartritmestoornissen en beschadiging van de lever en de nieren. Maar ook de hormoonspiegel moet eraan geloven. Zo kunnen de hoeveelheden dopamine, ghreline en leptine uit evenwicht geraken, stuk voor stuk hormonen die de eetlust en de verzadiging regelen. Dat zou een effect hebben op het beloningssysteem in de hersenen. Normaal voel je je beter als je eet, maar door dit soort verstoring zou je je net beter voelen als je niét eet. En dan loert anorexia weer om de hoek.”

Isolement aan het end

Ook de psychische en sociale gezondheid kunnen lijden onder orthorexia. “Het hele leven wordt beïnvloed door deze ziekte. Patiënten zijn uren per dag bezig met de obsessie om zo gezond mogelijk leven. En ook met de vraag hoe ze kunnen vermijden om naar andere “ongezonde” mensen of plekken te gaan. Hun karakter kan totaal veranderen, met een zware druk op amoureuze en sociale relaties tot gevolg. Ze worden vaak minder spontaan, humeurig en prikkelbaar. En zo komen ze snel in een isolement terecht. Uiteindelijk is het nog hun enige levensdoel om gezond te eten, en dat gaat ten koste van veel andere zaken.”

Wie zich in al deze aspecten herkent, gaat best op zoek naar hulp. Het komt er vooral op aan om te beseffen dat te gezond leven problematisch kan worden. Want voor je het weet, is het te laat. “Als wij orthorexiapatiënten over de vloer krijgen, is hun ziekte meestal al geëvolueerd naar anorexia of een andere ernstige eetstoornis”, zegt Johan Vanderlinden. “En dan is de weg naar genezing lang.”