‘Experimenten in onsterfelijkheid? De mens is niet gemaakt voor het eeuwige leven’

‘Het lijkt erop dat mensen niet gemaakt zijn voor het eeuwig leven, zelfs al zou dat technisch mogelijk zijn’, schrijft Alain Van Hiel naar aanleiding van een nieuwe Netflix-documentaire over een man die de grenzen van zijn eigen sterfelijkheid wil oprekken.

Eeuwig leven, dat is het doel van een zekere Bryan Johnson. De man is miljonair en wil het moment waarop hij het tijdelijke voor het eeuwige moet inwisselen zo lang mogelijk uitstellen. Een documentaire op Netflix toont hij hoe hij zijn eigen lijf wapent voor een lang verblijf op aarde.

Klinkt niet slecht, een lang leven. Wie zou dat niet willen? En nu we toch de biologische grens optrekken: zou een eeuwig leven niet ideaal zijn?

Over het eeuwige leven is wel al eerder nagedacht. Alleen zijn die gedachten niet echt positief. Het lijkt het erop dat mensen er niet voor gemaakt zijn, zelfs al zou dat technisch mogelijk zijn.

Bijwerkingen van levenselixir

In een toneelstuk van Karel Čapek – De zaak Makropulos – krijgt de hoofdrolspeler – een zekere E.M. – een levenselixir van haar vader op 42-jarige leeftijd. E. M. was een proefkonijn voor het middel, want het was in feite bedoeld voor de keizer van het Heilig Roomse rijk.

Over het verhaal kan ik kort zijn. Telkens ze het elixir inneemt, krijgt ze er driehonderd jaren zomaar bij. Haar leven is op den duur echter vervelend en baadt in onverschilligheid en kilheid; niets kan haar nog raken, niets kan haar nog boeien. Alles wat kan gedaan worden, deed ze. Ze beslist daarom het elixir geen tweede keer meer in te nemen, en sterft uiteindelijk op de leeftijd van 342 jaar.

Het eeuwige leven maakt niet gelukkig

De Amerikaans filosoof Bernard Williams denkt inderdaad dat het eeuwige leven niemand gelukkig zal maken.

Wie het elixir op een bepaald moment krijgt toegediend, heeft bij aanvang bepaalde neigingen en bekwaamheden, een specifiek karakter en een bepaalde persoonlijkheid. Als we er nu vanuit gaan dat die persoonlijke kern hetzelfde zal blijven, dan is het onmogelijk om steeds maar nieuwe, uitdagende en boeiende dingen te vinden.

Alles vervalt tot een eindeloze, vervelende herhaling. Het leven wordt op die manier doodsaai, ontdaan van alle dynamiek.

Natuurlijk, mensen die meer open zijn en graag experimenteren, zullen zich langer bezig kunnen houden dan gewoontemensen. Maar toch zal er voor iedereen ooit het punt komen waarop ze door verveling het elixir laten staan en liever sterven.

Hangt ervan af wie je bent

De leeftijd die wij kunnen bereiken zonder onszelf te vervelen, hangt dus sterk af van wie we zijn. En laat nu net oudere mensen minder open staan voor nieuwe ervaringen die nochtans broodnodig zijn om een zinvol leven te leiden en om verveling te vermijden, zeker als dat leven lang duurt. Voor sommigen behoeft de natuurlijke sterfdatum niet te worden uitgesteld.

Maar stel je nu even voor dat we onszelf wel weten te veranderen, steeds maar, en dat we als het ware een oneindig aantal keren van persoonlijkheid en identiteit veranderen, dan heeft verveling geen kans en zullen de uitdagingen als vanzelf blijven komen.

Echter, wat baat heeft het om onsterfelijk te zijn, wanneer we eindigen als een totaal verschillend individu, met een andere persoonlijkheid en identiteit? Met andere doelstellingen? Andere waarden? Dan zijn we inderdaad iemand ‘anders’, vervreemd van onszelf. Niet meer dezelfde persoon.

Niet meer jezelf

Het lot van onsterfelijken is dus dat ze uiteindelijk zichzelf niet meer herkennen. Heeft het eeuwige leven dan nog wel zin?

Dit dilemma kan ik best illustreren met reïncarnatie. Voor een stervende (westerse) mens biedt de suggestie dat ze ‘herboren’ kunnen worden als olifant, adelaar, of chimpansee niet echt veel troost.

Zelfs het vooruitzicht van reïncarnatie in een beroemde held is een twijfelachtig lot. Die held en de stervende zijn immers twee verschillende personen met elk hun eigen identiteit, en de ene zal de andere niet herinneren. Of stel zelfs dat we onszelf zouden kunnen klonen, dan nog is onze kloon niet onszelf, want alles wat we meemaakten en in ons geheugen zit, kunnen we niet naar de kloon transfereren.

Kortom, voor mensen die open staan voor ervaringen en essentieel veranderen doorheen het leven, biedt onsterfelijkheid geen enkele kans om wie ze nu zijn voor altijd te vereeuwigen.

Leve het tijdelijke

De tijdelijkheid van ons leven zorgt ervoor dat we moeten kiezen tussen de ambities waarvan we slechts enkele kunnen waarmaken. Hierdoor worden een aantal doelstellingen belangrijk en meer prioritair, ten koste van andere.

In een eeuwige wereld zouden wij alle ambities en doelstellingen kunnen waarmaken, waardoor we niet moeten kiezen en we geen echte preferenties moeten hebben, waardoor plots niets meer écht belangrijk is.

Tijdelijkheid zorgt dus voor dynamiek en levendigheid, eeuwigheid daarentegen voor stilstand en voor apathie.

Neem nu Bryan Johnson. Dagelijks is hij drie uur bezig met ‘zijn ochtendroutine’. Zou hij dat nog steeds doen als hij de gezegende leeftijd van 342 jaren bereikt?

Čapek suggereert van niet. Als het leven zelf het enige levensdoel wordt, eindigt het.

Alain Van Hiel is hoogleraar Sociale Psychologie aan Universiteit Gent.