Epidemiologe Anne-Mieke Vandamme: ‘De houding van de bevolking is cruciaal’

Welke lessen kunnen we leren uit de huidige Covid-19-pandemie voor de toekomst? Virologe en epidemiologe Anne-Mieke Vandamme onderzoekt het. ‘Dat de bevolking vandaag de ernst van de situatie niet onder ogen ziet, is het grootste probleem.’

Het mag ondertussen duidelijk zijn dat de wereld niet optimaal is voorbereid op de uitbraak van een pandemie. De werkgroep achter deCoronavirus Pandemic Preparedness Challenge van het Leuvense Institute of the Future hoopt dat in de toekomst te voorkomen door uit de huidige pandemie lessen te trekken.

Anne-Mieke Vandamme, virologe en epidemiologe aan de KU Leuven en medeoprichtster van het Insitute of the Future, leidt het team achter de Coronavirus Pandemic Preparedness Challenge. Bedoeling is om mensen vanuit verschillende disciplines samen te brengen over een maatschappelijk probleem dat hen allemaal aanbelangt om zo tot de best mogelijke oplossing te komen.

Het idee voor het initiatief ontstond bij de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), waar Vandamme als experte werkzaam is. ‘Onze ambitie ligt niet meteen bij het bestrijden van de huidige pandemie, al zullen we hoogstwaarschijnlijk ook wel tot inzichten komen die vandaag al toepasbaar zijn. Zo zetelt viroloog Marc Van Ranst bijvoorbeeld zowel in onze werkgroep als in het nationaal crisisteam. Op die manier kunnen inzichten uit onze groep meteen in de praktijk worden gebracht.’

Wat zijn vandaag de pijnpunten in de aanpak van de coronacrisis?

Vandamme: ‘Er moet een situatie gecreëerd worden waarin universiteiten en overheden de bevolking niet langer dicteren wat ze moeten doen, maar waarin die instellingen openstaan voor voorstellen van diegenen die de beslissingen uiteindelijk ook moeten uitvoeren. Ziet de maatschappij de maatregelen als haalbaar? Is ze er wel klaar voor of ziet ze misschien alternatieven die betere resultaten kunnen leveren?’

‘De houding van de bevolking is immers cruciaal voor de effectiviteit van de genomen maatregelen. Legt de overheid maatregelen op waar de bevolking zich niet klaar voor voelt, krijg je situaties als die van vandaag waar de genomen maatregelen op zich zouden moeten volstaan, maar ze dat niet zijn omdat ze langs alle kanten worden omzeild. Dat de bevolking vandaag de ernst van de situatie niet onder ogen ziet, is het grootste probleem.’

‘We willen daarom de communicatie tussen de maatschappij en de experts in twee richtingen laten lopen en optimaliseren via een nog te ontwikkelen tool. Het is zo belangrijk dat de maatschappij zelf meedenkt over wat er gedaan zou kunnen worden en op welke manier dat zou moeten gebeuren. De media spelen hierin een sleutelrol. Als geen ander hebben zij een idee van wat welke reactie bij de bevolking uitlokt. Vaker dan overheden weten zij wat bij het publiek werkt en wat niet. Daarom wijzen we hen graag een prominente rol toe in belangrijke communicatieprocessen als deze.’

‘Zo mogen er meer, veel meer, actieve en proactieve initiatieven vanuit de maatschappij zelf komen. Bekijk het als een situatie waarin mensen die de ernst van de situatie wél beseffen hun mond open doen om de rest wakker te schudden. Er moet lang niet altijd gewacht worden op de overheid om te zeggen wat er al dan niet moet gebeuren. De overheid is daarbij evenzeer een onderdeel van de maatschappij, en kan dus net als iedereen af en toe hopeloos te laat komen.’

Er heerste de afgelopen nogal wat chaos en onduidelijkheid rond de overheidsmaatregelen. Hoe kunnen we dat in de toekomst voorkomen?

Vandamme: ‘Wat tot hiertoe al wel bleek, is dat we te laat van voorgangers als China en Italië leerden. Niet omdat het ons aan kennis of expertise ontbreekt, maar omdat er momenteel nog geen degelijke communicatie is tussen de verschillende disciplines waarop een gezondheidscrisis als deze invloed heeft. We moeten onder ogen zien dat de klinische realiteit van een virus ook de economie, het denken en doen van de mensen en de carrière van politici beïnvloedt. Om tot optimale besluiten te komen, dient elk segment van de samenleving een stem te krijgen. En dan hebben we het niet alleen over experts, maar over alle sociale actoren.’

‘Het verleden heeft ons al bewezen dat deze transdisciplinaire aanpak bij maatschappelijke problemen zijn vruchten afwerpt. Een goed voorbeeld is te vinden bij de niet-invasieve prenatale test (NIPT-test) bij zwangerschappen. Daarbij onderzochten we hoe je ouders na een positieve test kan ondersteunen in het maken van hun eigen keuze zonder ze in een bepaalde richting te duwen. Het grootste probleem bij het invoeren van de NIPT-test was dat het werd ingevoerd zonder dat er ooit een maatschappelijk debat aan was voorafgegaan. Door ouders met en zonder abortuservaringen, ouders met kinderen met het syndroom van Down, artsen, eerstelijnsmedewerkers, ethici en overheden voor het eerst samen te brengen, hebben we toen die discussie op gang gebracht.’

Hoe gaan jullie als onderzoeksgroep concreet te werk?

Vandamme: ‘Door de transdisciplinaire methodologie die we hanteren is ons team enorm divers. Virologen, economen, psychologen, sociologen, antropologen, mediamensen en industriëlen. Met z’n allen zitten we rond de tafel. Elke discipline heeft zijn eigen visie, zijn eigen standpunten en zijn eigen belangen. Hoe meer inzichten, hoe accurater je een beeld kan vormen van wat werkt en wat niet. De Coronavirus Pandemic Preparedness Challenge biedt ons niet alleen de kans om een pandemieplan op te stellen, maar ook om deze transdisciplinaire methode, die toch wel tijdrovend is, verder uit te werken.

‘Vooraleer we begonnen, was het natuurlijk belangrijk dat alle gezichten dezelfde kant op keken, dat we het eens raakten over wàt we nu precies als werkgroep willen bereiken. Dat concrete doel formuleerden we in de eerste vergadering. In de tweede vergadering gingen we na wie we allemaal zouden nodig hebben om dat doel te kunnen bereiken. In de derde vergadering zullen we hierop verder borduren en zullen we nagaan of het doel dat wij voor ogen hebben effectief nuttig is voor de maatschappij. Want net zoals het geen zin heeft dat we iets gaan heruitvinden dat al bestaat, zou het onzin zijn iets te gaan ontwikkelen waar niemand op zit te wachten’.

Wanneer kunnen we de eerste resultaten verwachten?

Vandamme: ‘Onze werkgroep heeft zich voor een jaar geëngageerd. Hierdoor zullen we waarschijnlijk bezig zijn tot de tweede golf coronagevallen, komende winter. We vermoeden immers dat het om een terugkerend virus gaat. Het draaft de wereld rond, en zal op een bepaald moment weer terug bij ons uitkomen. Doordat we de besmettingen vandaag zo veel mogelijk proberen te beperken, zullen er volgend jaar nog niet zo veel mensen immuun zijn, waardoor het virus opnieuw hard kan toeslaan en we maar beter goed voorbereid zijn.’

‘We hopen dit jaar ons denkproces te kunnen voltooien tot het punt waar we de vorm en inhoud van onze beoogde tool kunnen voorleggen. Idealiter wordt er volgend jaar dan een nieuw team samengesteld die de tool ook effectief zal maken. Nieuwe teams zijn sowieso nodig. De tool die we wensen uit te werken zal perfect noch statisch zijn. De sociale omstandigheden zullen anders zijn, de pandemie zal anders zijn. Wat vandaag werkt vormt geen garantie voor een volgende keer. Daarom moet de tool mee evolueren met de omstandigheden en zal het constant geüpdatet moeten worden.’