Epidemie van rugpijn: ‘Beweging is de krachtigste pijnstiller die er is’

Kent u nog volwassenen die géén last hebben van hun rug? Iedereen zoekt oplossingen, maar feit is dat veel medische ingrepen voor rugpijn overbodig zijn, of zelfs negatieve effecten creëren. Terwijl het zo simpel kan zijn.

De cijfers lopen wat uiteen, al naargelang de bron, maar duidelijk zijn ze allemaal: meer dan 80 procent van de mensen krijgt ooit met rugpijn te maken. Vrouwen hebben er meer last van dan mannen – twee derden van de bezoekers aan pijnklinieken zijn vrouwen. In 80 tot 85 procent van de gevallen is er geen duidelijke oorzaak voor de rugpijn aan te duiden. Liefst 95 procent van de klachten herstelt vanzelf, meestal zelfs relatief snel. In 5 procent van de gevallen is er sprake van chronische lage rugpijn – als rugpijn meer dan zes weken aanhoudt, wordt ze als chronisch gelabeld.

Het inzicht groeit dat de pijn in veel gevallen weinig met de rug te maken heeft, maar terug te voeren is tot hersenen die niet langer op een normale manier reageren. ‘Pijn in de rug begint dikwijls met een acute gebeurtenis, zoals een foute beweging bij werken in de tuin, wat druk op de rugspieren kan zetten’, vertelt pijnexpert Bart Morlion (KU Leuven). ‘Het begint met pijnprikkels die vanuit de rug naar de hersenen gaan. Veel mensen denken dan automatisch dat er iets ernstigs aan de hand is, maar meestal verdwijnt de pijn vanzelf. Maar bij een aantal patiënten zal de pijn onderhouden worden door allerlei factoren die niets meer met de rug te maken hebben. Het centrale zenuwstelsel, dat de pijn naar de hersenen leidt, kan overreageren. Finaal nemen de hersenen het pijnproces over en onderhouden ze het. Je voelt dan nog pijn in je rug, maar in feite situeert de problematiek zich in je hersenen.’

Brandalarm in ons hoofd

Pijn begint meestal als een signaal van het lichaam dat er iets fout is, zoals een lichte beschadiging van een wervel, die meestal vanzelf herstelt. ‘Maar pijn is vooral een emotionele ervaring’, legt Morlion uit. ‘Ons brein kan pijn versterken als reactie op prikkels die niets met het oorspronkelijke signaal te maken hebben. Je kunt het vergelijken met een brandalarm dat afgaat als er een vuurtje is. Je gaat dan een brandblusser pakken om het vuur te bestrijden. Maar als het alarm blijft afgaan nadat het vuur gedoofd is, moet je de installatie nakijken. In het geval van chronische pijn zit die in onze zenuwen, ons ruggenmerg en onze hersenen.’

‘Dat de pijn zich letterlijk tussen onze oren bevindt, betekent niet dat het een puur psychologisch gegeven is’, vult kinesitherapeut en pijnfysioloog Jo Nijs (VUB) aan. ‘Je kunt de pijn in de hersenen zichtbaar maken met hersenscans. Je ziet dan dat de hersenregio’s voor pijnproductie bij patiënten met chronische pijn groter en actiever zijn dan in normale omstandigheden. Veel zogenaamde chronische rugpijn heeft dus niets meer met de rug te maken, maar alles met de hersenen. Het is dan geen lokaal structureel probleem van de rug dat met chirurgie moet worden aangepakt of een stabiliteitsprobleem waarvoor kinesitherapie nodig is. We weten dat al sinds een jaar of twintig, maar het duurt lang voor die visie op grote schaal doordringt in de samenleving. Dat komt doordat onze geneeskunde lang vooral technisch was en gericht was op ingrijpen. Ook vandaag wordt onze gezondheidszorg nog gedomineerd door medische consumptie: hoe meer patiënten we onderzoeken en behandelen, hoe meer het de zorgverstrekker of zijn werkgever opbrengt. Die aanpak helpt niet om kostenbesparende wetenschappelijke inzichten te implementeren in het werkveld.’

Dé oplossing voor rugpijn die artsen en therapeuten sinds kort met steeds grotere regelmaat voorschrijven is simpel: meer bewegen! ‘We moeten uiteraard altijd in eerste instantie de rode alarmvlaggen uitsluiten’, zegt specialiste Gaëtane Stassijns (Fysische Geneeskunde en Revalidatie UZA/UA). ‘We moeten onderzoeken of de rugklachten geen gevolg zijn van een breuk, een infectie of ziektes zoals kanker. Die vereisen een stevige en adequate medische aanpak. Maar pijn is zelden een goede maat voor de ernst van een klacht. Sommigen van mijn patiëntes zeggen dat hun rugpijn erger is dan bevallingspijn, maar dat betekent niet noodzakelijk dat we ook iets dramatisch aan hun rug vinden. Die boodschap komt soms moeilijk over.’

In de meeste gevallen is de standaardbehandeling voor rugpijn nu bewegingstherapie. ‘Veel mensen hebben de neiging zich zo stil mogelijk te houden als ze rugpijn hebben’, legt Stassijns uit. Maar het is een compleet foute reactie. Niet alleen ga je daardoor soms onnatuurlijke houdingen aannemen die de klachten kunnen versterken, je zult de pijnreactie ook laten ontsporen, waardoor de pijn zichzelf gaat onderhouden en een eigen leven gaat leiden. Dat moet je tegengaan door zo veel mogelijk normaal te bewegen, ondanks de pijnprikkels. Door te bewegen zal de pijn geleidelijk verdwijnen. Maar in het begin moet je even doorbijten.’

Zelfmanagement van pijn

Het wetenschappelijk onderzoek rond die kwestie is al zo solide dat artsen en therapeuten de nieuwe inzichten willen laten doorsijpelen in de terugbetaling van behandelingen. Kinesitherapeut Lieven Danneels (UGent) organiseerde zopas in Antwerpen het tiende multidisciplinair wereldcongres over lage rugpijn, waaraan 750 experts uit 64 landen deelnamen. Hij noteerde geen spectaculaire nieuwigheden in de inzichten, maar stelde wel vast dat vooral Scandinavische landen bij de behandeling van lage rugpijn steeds meer verantwoordelijkheid leggen bij de patiënt zelf. De patiënt moet aan zelfmanagement van zijn pijn doen.

‘Ik denk dat het tijd wordt dat artsen en therapeuten gaan samenzitten met de bevoegde overheidsinstanties om maatregelen te nemen die het beleid kunnen bijsturen’, zegt hij. ‘Het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg heeft al richtlijnen uitgevaardigd om beweging als belangrijkste therapie bij rugklachten voor te schrijven. Maar die aanpak is zo contra-intuïtief dat hij moeilijk doordringt bij patiënten. Daarom zou het nuttig zijn om er financiële hefbomen aan te koppelen. Je zou repercussies kunnen verbinden aan het feit dat een patiënt de eenvoudige, en dus voor de volksgezondheid goedkope bewegingstherapie niet wil volgen. Het is glashelder dat bewegingstherapie veruit de beste behandeling voor rugpijn is, maar het vergt meer participatie van een patiënt dan hij gewend is. Die gedragsverandering moeten we stimuleren.’

‘We zitten nog altijd te veel in een pampermaatschappij, waarin een patiënt zo weinig mogelijk zelf moet doen’, stelt pijnexpert Bart Morlion. ‘Een patiënt wil pillen of een ingreep. De behandeling van lage rugpijn in ons land is sterk afhankelijk van naar wie je huisarts je stuurt. Als die je naar een rugchirurg stuurt, volgt er vaak een dure behandeling die in veel gevallen geen soelaas brengt. Een bewegingstherapeut en een pijnexpert kosten veel minder. Maar de samenleving maakt nog altijd zotte kosten door niet maximaal in te zetten op de efficiëntste behandeling, in dit geval bewegingstherapie. De zorgverleners moeten afstappen van het oude verdienmodel en de patiënten moeten hun behandeling meer zelf overnemen.’

Het spreekt vanzelf dat zoiets goed moet worden uitgelegd aan een patiënt. ‘In beweging blijven is cruciaal, zelfs mét de pijn’, benadrukt ook Morlion. ‘Het is veruit de beste manier om niet alleen de rug maar ook het brein af te stemmen op minder pijn. Maar niet elke patiënt aanvaardt zomaar dat je zegt dat hij of zij de pijn kan bestrijden door een zware last op te tillen. Je rug zal echt niet breken als je een krat bier optilt, integendeel. Je moet de belasting uiteraard geleidelijk opvoeren, maar je pijn verdwijnt sneller als je rug regelmatig een last te verwerken krijgt. Goede pijneducatie is cruciaal. Een substantieel deel van onze patiënten is al gedeeltelijk geholpen als je uitlegt wat er precies gebeurt. Ze beseffen dan dat ze niet te maken hebben met een gebroken rug maar met een overgevoelig pijnsysteem.’

Grote hernia

‘Het omgekeerde gebeurt helaas veel te veel’, zegt rugspecialiste Gaëtane Stassijns. ‘Mensen blijven bang om zich te forceren of geloven niet in het effect van een eenvoudige behandeling. Ze wentelen zich soms in het gevoel dat ze geholpen moeten worden. Maar zo helpen ze zich niet vooruit. Er zijn ook emotionele en sociale factoren die een herstel kunnen bemoeilijken en het chronisch worden van rugpijn in de hand werken. Een zware echtscheiding, gepest worden op het werk, werkloosheid, gedoe met de verzekering na een verkeersongeval: het kan allemaal een rol spelen in het onderhouden van wat dan gemakshalve nog altijd rugpijn wordt genoemd – en het wordt ook zo ervaren. Maar zelfs een grote hernia kan na verloop van tijd vanzelf verdwijnen.’

Het nieuwe roken

Je kunt de kwestie ook benaderen vanuit het perspectief van de slechte of niet-efficiënte behandeling. Er zijn allerlei matrassen en toestellen op de markt om rugpijn te verlichten, maar daar wordt bijna nooit medisch aantoonbare vooruitgang mee geboekt. Het zogenaamde ‘kraken’ van de rug heeft, volgens de experts, in het beste geval een kleine toegevoegde waarde boven op goed uitgevoerde bewegingstherapie.

‘Er is ook geen enkele pijnstiller die een goed resultaat geeft voor de behandeling van rugpijn’, stelt kinesitherapeut Jo Nijs onomwonden. ‘Integendeel, sommige medicatie kan het erger maken – kijk naar de crisis met verslavende pijnstillers in de Verenigde Staten die veel dodelijke slachtoffers maakt. Uit onderzoek weten we dat hoe meer “pijngedrag” een patiënt vertoont, hoe meer en hoe zwaardere pijnstillers hij of zij zal krijgen. Maar vaak hebben die maar een paar dagen effect. Daarna moet je de dosis verhogen. Zo kun je verslaafd raken aan niet-werkende pijnmedicatie voor een aandoening die je kunt bestrijden door wat meer te bewegen en gezonder te leven.’

‘Goed slapen en gezond eten spelen een belangrijke rol in het bestrijden van rugklachten, net als het vermijden van langdurige stress’, vult collega Lieven Danneels aan. ‘Maar bewegen blijft het belangrijkste. Voldoende bewegen kan overal, zelfs op het werk. Je hebt er belang bij om maximaal een halfuurtje stil te zitten en dan even rond te lopen. Zitten is schadelijk – sommigen noemen het “het nieuwe roken”. Via hun smartphone kunnen we mensen stimuleren om regelmatig te bewegen en kunnen we nagaan of ze hun therapie goed volgen.’

Danneels wijst erop dat er grote individuele verschillen bestaan in de manier waarop iemand met klachten over rugpijn omgaat: ‘Daar moet uiteraard rekening mee worden gehouden. Niet alle behandelingen zullen bij alle patiënten het gewenste effect opleveren. Als je snel panikeert, zul je minder makkelijk van je pijn verlost raken omdat je de neiging hebt je rug onvoldoende te belasten. Maar sommige mensen moet je afremmen omdat ze te snel willen gaan in het belasten van hun pijnlijke rug. Een patiënt kan ook leren omgaan met pijn, waardoor hij of zij toch beter kan functioneren. Chronische pijn is dikwijls minder hevig dan acute pijn.’

Te zware boekentassen

Er is een tendens dat het aantal rugklachten toeneemt, al zijn de cijfers niet eenduidig. ‘Met het ouder worden nemen de klachten toe’, zegt Jo Nijs. ‘Er wordt ook makkelijk gezegd dat er meer rugklachten komen omdat kinderen te zware boekentassen dragen. Maar dat speelt amper een rol, tenzij hun rug extreem belast wordt. In principe is er geen probleem voor een rug bij het uitoefenen van alledaagse taken. We moeten af van het idee-fixe dat mensen hun rug moeten beschermen of sparen. Alleen in heel extreme gevallen, zoals bij professionele gewichtheffers, is het aangewezen om ergonomisch verantwoorde tiltechnieken te gebruiken om de rug te beschermen. We komen altijd terug op dezelfde boodschap: beweging is de krachtigste pijnstiller die er is. Je ziet dat goed bij wielrenners die in het begin van een wedstrijd een zware val maken maar toch het einde halen. Pas als ze nadien ontspannen, komt de pijn erg opzetten.’

Wat die toenemende rugklachten bij kinderen betreft: ‘Dat komt omdat veel minder bewegen dan vroeger, en nu dikwijls lang in een onnatuurlijke voorovergebogen houding op de sofa hangen’, zegt Gaëtane Stassijns. ‘Hun rug is dan gebold, terwijl onze rug net wat hol moet staan om optimaal te functioneren. Bovendien is hun nek omlaag gekromd om naar schermpjes te kunnen kijken. Als je dat urenlang doet, kun je rugklachten krijgen. In plaats van iemand in huis een whatsappbericht te sturen, ga je hem of haar beter zoeken om te zeggen wat je te zeggen hebt. Zelfs dat type kleine bewegingssessies kan een pijnlijke rug ontlasten. Het is ook zinvoller om regelmatig van houding te veranderen dan om een dag lang grotendeels stil te zetten en dan een uurtje te gaan fietsen. Bewegen is trouwens ook goed voor de behandeling van aandoeningen zoals darmziektes en parkinson. Als je niet forceert, heb je er alleen maar bij te winnen.’

Betekent dit alles dan het einde van het klassieke verhaal dat de mens veel rugklachten heeft omdat onze onderrug overbelast is geraakt doordat wij in de loop van onze evolutionaire ontwikkeling te snel rechtop zijn gaan lopen? Bart Morlion: ‘Veel klachten zijn eerder een gevolg van het forceren van spieren dan van het overbelasten van wervels en de ruggengraat. Ze ontstaan door lang volgehouden onnatuurlijke houdingen, zoals voorovergebogen op een veld werken, én door te veel te zitten zonder beweging. Het lijkt er zelfs op dat veel wegwerkers minder last van hun rug hebben dan mensen die dagenlang met stress achter hun computer zitten. Qua rugklachten zitten de zware beroepen niet noodzakelijk waar de meeste mensen ze verwachten.’