‘Emoties zijn ook biologie: de scheiding fysieke en mentale gezondheid houdt geen steek’

In het dominante discours ligt de focus op puur biologische veiligheid waarvoor alles moet wijken, betreurt Jos Vranckx. ‘Het vaak betuttelende en neerbuigende spreken over psychosociale en mentale gezondheid is niet langer aanvaardbaar.’

Niemand die onberoerd blijft bij de verhalen van jonge tieners met eetstoornissen, familiaal geweld, of van de politie die dolgedraaide mensen moet opvangen voor collocatie in de overvolle psychiatrie. Tijdens de eerste golf keken we verbijsterd naar de toestanden in de woonzorgcentra, nu zijn vereenzaamde en radeloze jongeren in beeld gekomen.

Zoals bij Mia Leijsen, prominente hoogleraar emeritus psychotherapie en auteur. ‘Persoonlijk raakt het mij meest van al hoe jongere mensen nu in wanhoop terecht komen’, zegt ze in een recente blog. ‘Op zich baart mij dat meer zorgen dan cijfers van overlijdens in woon- en zorgcentra. Veel mensen belanden in een crisis waarbij ze niet meer zien hoe en waar de ellende stopt. Wanhoop is misschien een grotere killer dan het virus’.

Daarmee raakt Leijssen een gevoelige snaar. In de eerste maanden van de pandemie was er geen probleem. Harde maatregelen blijken voor de bevolking perfect acceptabel, als ze goed uitgelegd worden, de noodtoestand niet te lang aansleept en er een uitzicht is. Vandaag zijn deze drie voorwaarden in het gedrang gekomen. Een groot deel van de bevolking heeft het opgegeven. Er is coronamoeheid en virilogenmoeheid. Vanwege de nieuwe virusvarianten dreigen sommige experts met doemscenario’s, anderen nuanceren. De regering heeft gekozen voor een positief verhaal op basis van vaccinatiecampagne die ons verlossing kan brengen tegen de zomer.

Hoe dan ook, zelfs al brengen de vaccinaties de verhoopte ommekeer, dan nog zullen we ons moeten voorbereiden op gevaarlijke nieuwe virussen die ons volgens sommige experts (en Bill Gates) te wachten staan.

Dus zullen we lessen moeten trekken uit wat ons is overkomen. Maar dan liefst vanuit een breder perspectief op volksgezondheid dan we gewoon zijn.

Lieven Annemans

‘Scholen sluiten kost ook levens’, zo reageerde onderwijsexpert Wouter Duyck op de zware druk van experts en media om scholen te sluiten en zo een derde golf te voorkomen. ‘Indien men de gevolgen op lange termijn bekijkt, op basis van beschikbare data, komt men uit bij een drama groter dan wat het virus zelf zou aanrichten’, waarschuwt hij. De kosten voor de maatschappij, de optelsom van verloren levensjaren van kinderen, zijn nauwelijks te overzien. Een groep onderzoekers heeft hem gelijk gegeven.

Wouter Duyck legt trouwens de vinger op de wonde. In het dominante discours ligt de focus op puur biologische veiligheid, waarvoor alles moet wijken. In de media lijkt soms een opbodpolitiek aan de gang, wie eerst kan scoren met het slechtste nieuws of wie de meest alarmistische viroloog aan het woord kan laten. Terwijl angstaanjagend taalgebruik niet onschuldig is.

Waarom virtuele kosten/baten-analyses, zoals Duyck maakt voor onderwijs, ook niet op andere sectoren (zoals universiteiten) toepassen? Het is natuurlijk een explosief domein. Ruimte voor nuance is er bijna niet meer, sinds professor Lieven Annemans en zijn ‘versoepelbrigade’ als zondebokken de woestijn werden ingestuurd, op betwistbare gronden.

Om de patstelling te doorbreken, zou het besef moeten groeien dat de slang ook in eigen staart kan bijten. Met andere woorden, dat maatregelen zich ook tegen zichzelf kunnen keren en een negatieve vicieuze cirkel op gang brengen. Het is dus in het algemeen belang dat we loskomen uit de stellingenoorlog en de uitdagingen aanpakken vanuit een ruimere context, die net zo rationeel en wetenschappelijk is als de virologische.

Lichaam in dienst van het geheel

Maatregelen werden altijd pontificaal gelegitimeerd vanuit ‘de wetenschap’, alsof daarmee de kous af is. Maar wetenschap is niet onfeilbaar en aan ‘voortschrijdend inzicht’ onderworpen. Experts, met alle respect, zijn ook maar mensen. Moleculair bioloog en Nobelprijswinnaar Sydney Brenner waarschuwde: ‘Gevestigde wetenschappers hebben de neiging zich als hogepriesters te gedragen, kerels die precies weten wat werkt en wat niet. (…) Terwijl we verdrinken in data, snakken we naar inzicht.’

Ook zijn collega-Nobelprijswinnaar geneeskunde Paul Nurse, betreurt in zijn recent boek ‘Wat is leven – De vijf basisbegrippen van de biologie’ de buitensporige specialisatie binnen de bio-wetenschappen. Hij pleit voor een inclusief mensbeeld en dus ook interactie met de geesteswetenschappen (zoals psychologie).

De cel is de basis van het leven, legt professor Nurse uit. In de menselijke biologie staat niets op zichzelf, geen enkele cel in het lichaam is onafhankelijk. Mensen staan niet boven de natuur maar maken er integraal deel van uit. Voor vernietiging van onze natuurlijke biotoop, op wereldschaal, betalen we een prijs. ‘Alles wat leeft is één grote familie.’ Ook de virussen, schimmels en bacteriën die ons lichaam ‘koloniseren’ maar het tegelijk in evenwicht proberen te houden, horen daarbij. We moeten er dus ook leren mee samenleven. ‘Alle onderdelen van het levende lichaam staan in dienst van het geheel en het geheel in dienst van de delen.’

Covid-19

Als er iets misloopt, moeten we dus niet enkel kijken naar de ziekteverwekker – in casu het virus – maar ook naar de omgeving die de infectie mogelijk maakt. Niet de degeneratie van cellen op zich is de oorzaak van ziekte, maar het onvoldoende of niet meer functioneren van het immuunsysteem, om welke reden dan ook. Het verband met de coronapandemie ligt voor de hand. Covid-19 is een marginaal probleem voor gezonde volwassenen, jongeren of kinderen maar potentieel dodelijk voor zieken en ouderen. We zijn al te lang blind gebleven voor de almaar toenemende epidemie van langdurig zieken – ‘symptoom van een zieke samenleving’ – en dat komt ons duur te staan.

Onderzoek sinds ruim twintig jaar heeft spijkerhard aangetoond dat scheiding tussen biologische en mentale factoren geen steek houdt. Emoties zijn ook biologie, alles heeft invloed op elkaar, want brein, autonoom zenuwstelsel en immuunsysteem zijn met elkaar verbonden. Negatieve gevoelens, angst, depressiviteit en stress horen bij het leven, maar indien ze chronisch worden, ondermijnen ze de immuniteit en verhogen ze het risico op infectieziekten en zelfs op de ziekte van Alzheimer.

Daarbij komt dat moedeloze, eenzame en angstige mensen de neiging hebben te vluchten in troostvoeding en -drank of bij de pakken blijven zitten, wat zich op termijn zal wreken.

Angst was zeker ook één van de oorzaken van de spectaculaire daling van ‘gewone’ ziekenhuisopnames in 2020 tegenover 2019 (-47% tijdens de eerste lockdown en -26% tijdens de tweede.). Veel mensen blijken consultaties en behandelingen te hebben uitgesteld uit – onterechte – schrik voor coronabesmetting. Kankerspecialisten houden hun hart vast voor wat de komende maanden en jaren op hen afkomt. En voor de verwachte oversterfte.

Kapsalons

Je kan dus niet zomaar een grens trekken tussen fysieke gezondheid en de psychosociale en zingevende aspecten van de samenleving, zoals nog steeds gebeurt. Het leggen van een lijnrecht causaal verband tussen maatregelen en terugdringen van infecties en ziekenhuisopnames is te eenvoudig, want de boomerang kan ook terugslaan. Zeker als de motivatie niet volgt.

Neem nu de soap rond de kapsalons, die nu weer open mogen. Door experts werd de heropening afgeraden omdat ze een bron is van besmettingen. Dat zal wel zo zijn. Maar heeft men er ooit bij stilgestaan hoeveel ziekte en depressie kapsalons kunnen voorkomen? Iedereen met wat ervaring in die wereld weet dat zo’n kapbeurt voor massa’s mensen zowat een therapeutische sessie is. Eenzame ouderen die hun verhaal kunnen doen en hun zorgen ventileren. Gefrustreerde burgers die stoom aflaten. Of eens goed kunnen zwanzen. Enzovoort.

Veel kap(st)ers zijn meesters in communicatie en empathie. Op die manier zorgen ze mee voor zuurstof in de samenleving en hebben ze, zoals andere contactberoepen, een positieve invloed op de geestelijke gezondheid en immuniteit. Dergelijke real life-feiten moet men ook incalculeren bij het nemen van een beslissing, zoals nu gelukkig is gebeurd.

Zingeving

Nog veel flagranter is de blinde vlek die men heeft voor het belang van zingeving in het algemeen en van religie in het bijzonder. Wat samenhangt met het taboe op sterfelijkheid en dood. We willen liever niet geconfronteerd worden met het feit dat mensen overlijden.

Paradoxaal genoeg staat dat taboe haaks op de euthanasie-hype van enkele jaren geleden, de mediacampagnes voor vrijwillige levensbeëindiging van mensen met een ‘voltooid leven’ of ‘uitzichtloos psychisch lijden’. In 2019 hield professor Wim Distelmans een succesrijke lezingentournee voor de ouderenorganisatie OKRA, ook in rusthuizen, over het recht op waardig sterven, met euthanasie als mogelijke optie. Dat is momenteel ondenkbaar geworden, nu alles uit de kast wordt gehaald om bejaarde mensen in leven te houden. Terecht natuurlijk, solidariteit met wie zwak of ziek is mag nooit in het gedrang komen, maar het geeft te denken

Dat kerken en kathedralen de facto leeg moeten blijven terwijl shoppingstraten vol kunnen lopen, is absurd. Door de eeuwen heen zijn religieuze rituelen altijd een toevluchtsoord geweest voor troost, kracht en hoop in tijden van rampspoed. Voor het eerst in de geschiedenis zijn deze hulpbronnen nagenoeg afgesloten voor wie daar nood aan heeft. Recent onderzoek bevestigt dat religie mensen helpt om met tegenspoed om te gaan (coping) en onrechtstreeks voor ziektepreventie zorgt. Rituelen zijn in feite levensmiddelen en we kunnen niet zonder, ook al beseffen we het niet, zegt filosoof Herman De Dijn.

Door deze existentiële dimensies weg te lachen of te marginaliseren – ook al heeft bijvoorbeeld de katholieke kerk zich uiterst lijdzaam en gedwee onderworpen aan alle maatregelen – versterkt men vereenzaming, verbittering en polarisatie.

***

Het gaat er dus niet om de essentiële maatregelen in vraag te stellen of partij te kiezen in de toenemende woordenstrijd tussen hardliners en sceptici. Wel om naar een nieuw evenwicht te zoeken, met oog voor de héle mens, de gehele bevolking en de lange termijn – onze kinderen en kleinkinderen. Eenvoudige oplossingen zijn er niet, we staan voor hartverscheurende dilemma’s. Er is creativiteit, multidisciplinair overleg en vooral vertrouwen voor nodig. Alleen dan zullen mensen hun verantwoordelijkheid opnemen. Zonder vertrouwen blijft niets overeind.

Daarom is het vaak betuttelende en neerbuigende spreken over psychosociale en mentale gezondheid, alsof het een luxeproduct is, een speelterrein voor softies, niet langer aanvaardbaar.