Eindelijk oud: over het nut en de schoonheid van ouder worden

Oudere mensen zijn over het algemeen gelukkiger dan jongere. Toch kijken we niet uit naar onze oude dag. Totaal onterecht, vindt Mark Nelissen.

‘We willen allemaal oud worden, maar niemand wil het zijn’, is een veelgehoorde uitspraak. Mensen zijn bang voor hun oude dag. Bang om er niet meer bij te horen, bang voor aftakeling, ziekte en verlies, voor kinderen die ver weg gaan wonen, voor verlies van status en aantrekkelijkheid.

‘Allemaal niet nodig’, stelt Mark Nelissen gerust. Nelissen is emeritus hoogleraar evolutie- en gedragsbiologie van de Universiteit Antwerpen en zelf iemand van een respectabele leeftijd. In zijn boek Eindelijk oud toont hij aan hoe mooi het is om oud te zijn, welke belangrijke rol ouderen kunnen vervullen en hoe je optimaal van je oude dag kunt genieten. Dat doet hij door leeftijd door zijn darwinistische bril te bekijken.

Sociale wezens

Oud worden gaat onherroepelijk gepaard met verlies. Daarmee omgaan is een kunst die je onder de knie moet krijgen. ‘Mensen moeten flexibel zijn en zich aanpassen aan de omstandigheden’, zegt Nelissen. ‘Je partner verliezen op je oude dag is uiteraard moeilijk, maar je kunt dan bijvoorbeeld sociale contacten uitbouwen in je buurt, deelnemen aan het verenigingsleven of aan vrijwilligerswerk doen. Wie met verlies geconfronteerd wordt, gaat het best op zoek naar andere invullingen die dat verlies compenseren.’ Vrouwen zijn daar beter in dan mannen, stelt Nelissen onomwonden. ‘Ze hebben van nature meer aanleg om te socialiseren.’

De grote groep singles van middelbare leeftijd wordt straks een grote groep alleenstaande ouderen. Zij zullen heel goed voor zichzelf moeten zorgen. ‘Mensen hebben nog meer dan andere supersociale dieren sociale contacten nodig om zich goed te voelen.’ Er is enorm veel eenzaamheid in onze maatschappij. ‘De rol van babysitter die veel grootouders op zich nemen, is even belangrijk voor henzelf als voor hun werkende kinderen en kleinkinderen’, stelt Nelissen, die zelf grootvader is.

Druk druk druk

Op jonge en middelbare leeftijd zijn mensen altijd druk bezig: met carrière, kinderen, hobby’s, sport, enzovoort. Nelissen noemt dat de eerste levensfase, die duurt tot ruwweg 50 jaar. In de loop van de tweede levensfase bereik je de pensioenleeftijd en eindigt je loopbaan. Dan valt veel stil. ‘Wie zich daar niet goed op voorbereidt, valt in een zwart gat.’ In tegenstelling tot de eerste levensfase, die de duidelijke biologische functie van de voortplanting heeft, beschrijft Nelissen de tweede levensfase als ‘gericht op de sociale cohesie van de samenlevin'”.

Die fase is evolutionair nog heel recent: amper 40.000 jaar oud. ‘Oudere mensen hebben een belangrijke functie: erop toezien dat de samenleving goed blijft draaien, helpen bij de zorg voor kinderen en kleinkinderen…’ Je ziet het ook een beetje bij orka’s: de oude vrouwtjesdieren (de ‘oma-orka’s’) leiden de groep, naar het voedsel bijvoorbeeld. Maar bij mensen is de tweede fase nog veel verder uitgegroeid en complexer.

‘Voor mannen staat de eerste levensfase bol van agressie, streven naar status en imponeren’, stelt de Darwin-expert. ‘In de tweede fase moeten ze dat alles loslaten, wat niet makkelijk is. De nieuwe rol van mannen in hun tweede levensfase wordt toegespitst op politiek, kunst, het verenigingsleven…, waarin ze net zo goed status kunnen verwerven.’

Jonge vrouw

Helaas klampen sommigen zich aan de eerste levensfase vast of willen ze die herbeleven met een jongere vrouw. Mannen hebben namelijk de mogelijkheid om ook op latere leeftijd kinderen te krijgen. Evolutionair gezien zijn ze net als vrouwen geprogrammeerd om genen door te geven, maar daarbij nemen ze wat minder de zorg voor de kinderen op zich. Wat in onze huidige cultuur botst met de verwachtingen van jonge vrouwen.

Dan zijn er de succesvolle, machtige en rijke mannen die veel aantrekkingskracht blijven uitoefenen op jonge vrouwen en langer in de eerste levensfase blijven hangen. ‘Denk maar aan een type als Berlusconi.’ Ook dat is een evolutionair gegeven: vruchtbare vrouwen vallen voor rijke, machtige mannen omdat die – althans in onze verre voorgeschiedenis – hun kroost beter kunnen beschermen (ook als dat nu niet meer nodig is of er van een kroost geen sprake is). Omgekeerd bevestigt het veroveren van een jonge, mooie vrouw voor zo’n oude man zijn mannelijkheid.

Loslaten is vooral moeilijk voor mannen die veel status verworven hebben. Voor de meerderheid sterven de typische mannelijke gedragingen langzaam uit na hun 50e: ze zijn tevreden dat de jachtigheid verdwijnt en genieten meer van het leven. ‘Voor mannen is het pensioen een belangrijk scharniermoment’, zegt Nelissen. ‘Voor je met pensioen gaat, moet je nadenken over het leven erna.’

Inspraak

‘Vrouwen hebben het meestal makkelijker om oud te zijn. Vanuit ontwikkelingsperspectief hebben ze een belangrijke rol als grootmoeder’, vertelt Nelissen. ‘Bij sommige diersoorten zie je dat dominante van oudere vrouwtjesdieren sterk. De zorgende rol die vrouwen hadden op jonge leeftijd blijft bestaan. Sociale contacten leggen gaat hen ook beter af dan mannen, wat een enorm voordeel is op oudere leeftijd. Maar ook voor vrouwen is een belangrijke voorwaarde om gelukkig oud te worden perspectief hebben: plannen maken, een doel hebben in het leven, een hobby die je met passie beoefent.”

Je moet je nuttig blijven voelen, of je nu voor de kleinkinderen zorgt, voor je oude buurvrouw of voor de moestuin in het rusthuis. In de klassieke rust- en verzorgingstehuizen wordt alles voor de inwoners gedaan, wat nefast is. ‘Ontneem mensen alle inspraak en ze takelen zeer snel a'”, stelt Nelissen. ‘Logisch dat niemand zo wil eindigen. Dat moet dringend anders worden aangepakt. De vooruitzichten zijn veelbelovend.’