‘Een menopauzebeleid op de werkvloer is niet de oplossing’

Het gevoel je leven niet langer aan te kunnen, in huilen uitbarsten bij een onschuldige opmerking van je baas, je de kleren van het lijf zweten, ongewenste snor- en baardharen en een libido dat ver onder het vriespunt duikt: de menopauze is voor heel wat vrouwen (en mannen) niet iets om naar uit te kijken.

Maar wat weinigen weten, is dat aan die menopauze een jarenlang proces voorafgaat dat zich al op je veertigste op gang kan trekken zonder dat je als vrouw goed weet wat er aan de hand is. Slaapproblemen, gewichtstoename, stemmingswisselingen, spier- en gewrichtsklachten, depressieve gevoelens… Als ensemble kunnen ze je levenskwaliteit behoorlijk ondermijnen.

Dat ondervond ook Open VLD-politica Gwendolyn Rutten (48), die een jaar lang ontredderd op zoek ging naar een diagnose voor haar vervelende ongemakken. ‘Waarom weten wij zo weinig over de lichamelijke veranderingen die acht vrouwen op de tien treffen?’ vroeg ze zich af in een opiniestuk in De Standaard.

‘Kennis over de menopauze bereikt je inderdaad niet spontaan als je 40 wordt’, zegt wetenschapsjournalist Liesbeth Gijsel (45), auteur van F*ck de menopauze. ‘Je vindt bij de gynaecoloog 1001 zwangerschaps- en borstvoedingsbrochures, maar geen enkele folder over de menopauze. Bizar, toch? Nochtans valt er zo veel te vertellen over deze fase in het leven van elke vrouw. De menopauze is meer dan alleen vapeurs en het stoppen van de menstruatie. Helaas schiet het wetenschappelijk onderzoek tekort. We staan nog maar aan het begin van onze kennis over de link tussen de menopauze en allerlei effecten zoals gemoedsschommelingen, prikkelbaarheid, stressgevoeligheid en dementie. Hypotheses zijn er genoeg, maar de mechanismen erachter blijken een zwart gat. We komen van ver. Tot de jaren zeventig werden vrouwen die tijdens de overgang uit hun normale doen waren nog naar een psychiatrische kliniek gestuurd.’

Vermijd zogenaamde coaches die vooral munt willen slaan uit vrouwen in een kwetsbare periode in hun leven.

De mens is nagenoeg de enige diersoort die een menopauze kent. Wat is het evolutionaire voordeel van de menopauze?

Liesbeth Gijsel: De verklaring is waarschijnlijk te vinden bij de zogenaamde grootmoederhypothese. Kinderen met een grootmoeder hebben meer kans om te overleven. Een vrouw kan als oma een belangrijkere rol spelen dan wanneer ze tegelijk met haar dochters een baby op de wereld zou zetten. Het zogenaamde ‘it takes a village to raise a child’-principe. Oma’s die voor de kinderen van hun dochter zorgen, zijn zeker dat ze meewerken aan het doorgeven van hun eigen genen. Ook al dragen de kleinkinderen van die onvruchtbare oma’s maar een kwart van hun genen, toch was dat blijkbaar al genoeg om de balans in het voordeel van de menopauze te laten doorslaan.

Ondertussen zijn overgangsklachten niet meteen het gespreksonderwerp tussen grootmoeder en kleindochter bij de koffie. Veel vrouwen zijn niet op de hoogte van het bestaan van een perimenopauze. Legt u dat eens uit.

Gijsel: Er bestaat nogal wat verwarring over menopauzeterminologie. Zo is de menopauze slechts één enkele dag, namelijk de eerste dag van de allerlaatste menstruatie. De perimenopauze begint gemiddeld zo’n vijf à zes jaar daarvoor en loopt officieel tot 12 maanden erna, omdat je pas dan weet of die bloeding effectief je laatste was. Ik spreek liever van de overgang, omdat de effecten van de perimenopauze veel langer kunnen aanhouden dan een jaar na de laatste menstruatie.

Hoe verloopt de perimenopauze?

Gijsel: De vrouwelijke hormonen oestrogeen en progesteron beginnen te schommelen, menstruaties volgen elkaar in eerste instantie meestal sneller op, en vrouwen ervaren allerlei al dan niet subtiele symptomen. Gemiddeld begint de overgang rond 45 jaar, maar het kan al vanaf 40. Als de effecten nog vroeger beginnen, dan gaat het om een vervroegde overgang.

Eigenlijk is het niet zo verwonderlijk dat de overgang lang voor de menopauze begint. Ook de puberteit omvat een lange periode. Na vijf of zes jaar breekt uiteindelijk de menopauze aan, op een gemiddelde leeftijd van 51 jaar. Maar dan is het nog niet voorbij. Er is geen vastgepind einde. De overgang stopt wanneer je lichaam in de postmenopauze een nieuwe hormonale balans heeft gevonden. Voor de overgrote meerderheid zijn de opvliegers dan verleden tijd, maar niet voor iedereen. Dat is niet zo vreemd als je weet dat vrouwen ook in hun vruchtbare periode tijdens de hormonale cyclus mood swings en depressieve gevoelens kennen. Het is voor sommige vrouwen zelfs de reden om de anticonceptiepil te slikken.

(Lees verder onder de preview)

De perimenopauze duikt op wanneer vrouwen zich meestal op het hoogtepunt van hun carrière bevinden. Hoe lastig is dat?

Gijsel: Een vrouw op de drie zegt af en toe beperkt te worden in haar werk door de overgang. Britse cijfers tonen zelfs dat een op tien ontslag neemt als gevolg van overgangsklachten. Vermoeidheid op het werk is een veel voorkomend probleem. ‘s Nachts vijf keer moeten opstaan voor een zweetaanval beknibbelt serieus op je slaap. Uit die vermoeidheid ontstaan onlosmakelijk klachten zoals concentratieproblemen, een hogere stressgevoeligheid, prikkelbaarheid en emotionele onrust. Ook de schommelende hormonenspiegel lijkt daar rechtstreeks invloed op te hebben.

Maar we moeten ook niet alles in het hokje van de menopauze willen stoppen. Vermoeidheid kan ook een gevolg zijn van de levensfase waarin vijftigjarigen zich bevinden. Op die leeftijd zijn vrouwen, maar ook mannen, lang niet meer zo kwiek als op hun twintigste. Vandaag wordt van vrouwen heel wat gevraagd. Ze hebben vaak een drukke baan, pubers in huis én ze moeten tegelijk misschien instaan als mantelzorger voor ouders en schoonouders.

Overgangsklachten worden helaas niet of fout behandeld. Hoe komt dat?

Gijsel: Veel vrouwen krijgen wél de juiste behandeling, maar er blijven er ook heel wat met klachten rondlopen. Ze erkennen het belang ervan niet, of ze hebben geen idee van de oplossing. Als vrouw sta je meestal niet stil bij de overgang als oorzaak omdat heel wat effecten er niet aan gekoppeld worden. Ik hoor verhalen van vrouwen die van hun huisarts antidepressiva kregen zonder dat die vroeg naar mogelijke overgangsklachten. Terwijl menstruatieveranderingen een duidelijk teken zijn. Vermoeidheid wordt bestreden met slaapmedicatie, of vrouwen krijgen de diagnose burn-out. Ik sprak een vrouw die hartkloppingen en duizelingen kreeg en af en toe flauwviel. Dat maakte haar doodsbang. Ze had niet door dat het om opvliegers ging. De huisarts stuurde haar door naar de cardioloog. Maar hartkloppingen als gevolg van opvliegers zijn meestal onschuldig en vereisen helemaal geen hartmedicatie.

Kan de overgang ook medisch vastgesteld worden?

Gijsel: Dat is moeilijk. Een bloedtest is alleen betrouwbaar als er een periode van zes maanden of langer tussen de menstruaties zit. Vandaar dat een goede meting alleen mogelijk is als je al dicht bij de menopauze aan zit. In de periode daarvoor schommelen de hormonen zodanig dat het resultaat van zo’n test grondig kan verschillen van week tot week.

Veel vrouwen vrezen dat ze vanaf de menopauze hun seksleven bij het groot huisvuil kunnen zetten.

Gijsel: Uit enquêtes blijkt dat een vrouw op de vier last heeft van vaginale droogte en een op de drie minder zin in seks ervaart. Dat laatste hangt minder samen met de menopauze dan je zou denken, maar eerder met vermoeidheid, ontevredenheid over de relatie en moeilijkheden om over seks te praten, zo blijkt uit een Brits onderzoek met 2000 vrouwen.

Vaginale droogte is wel een gevolg van een dalend oestrogeenpeil. Zonder oestrogeen drogen slijmvliezen uit, wordt de vaginawand dunner en maakt het lichaam minder vaginaal vocht aan, wat tot pijn bij penetratie kan leiden. Daar bestaan allerlei middeltjes voor zoals glijmiddel en lokale hormoontherapie. Al was ik zelf nogal verbaasd toen ik hoorde dat een verminderde vaginale doorbloeding en vochtigheid teniet worden gedaan als de vrouw opgewonden genoeg is. In haar jonge jaren zou een vrouw zonder één spatje opwinding pijnloos penetratieseks moeten kunnen ondergaan als ze zich maar genoeg ontspant. Dat is bij vaginale droogte niet aan de orde. Maar dankzij genoeg opwinding komt de vochtigheid tijdelijk op peil. Om tot dat punt te komen, is tijd nodig.

En uiteraard hoeft heteroseks niet gelijk te staan aan een ‘penis in een vagina’. Orale bevrediging, seksspeeltjes en masturbatie kunnen ook geweldig zijn. Vergeet niet dat de helft van de oudere mannen af en toe erectieproblemen ervaart. Mannen hebben dus zeker ook hun issues. Het probleem is dat we te laat naar oplossingen zoeken. Seks is nog altijd taboe en het idee dat het stopt na je vijftigste blijft hardnekkig. Vrijen hoeft heus niet te versukkelen tot één keer om de drie maanden.

Een aangepaste hormonenbehandeling verzacht mogelijk overgangsklachten, maar wordt vaak vermeden vanwege de slechte reputatie. Terecht?

Gijsel: In 2002 legde een studie naar hormonale substitutietherapie een bom onder de hormoonbehandeling nadat sommige vrouwen borstkanker en hart- en vaatziekten hadden ontwikkeld. Omdat het niet de bedoeling kan zijn dat een hele groep vrouwen aan risico’s wordt blootgesteld, viel het onderzoek daarna wat stil. Ondertussen is het beeld over de voor- en nadelen van hormoontherapie genuanceerder. Het is een goede therapie als je erg lijdt onder opvliegers. Al na twee tot drie weken vermindert een behandeling bij 80 procent van de vrouwen de klachten. Maar de risico’s zijn niet van de baan. Hormoontherapie verhoogt de kans op borst- en eierstokkanker, bloedstolsels, embolie en in bepaalde gevallen beroerte. Er is nu veel te doen rond bio-identieke hormonen, exacte kopieën van onze eigen hormonen, die de synthetische hormonen moeten vervangen. Studies tonen aan dat ze iets veiliger zijn, maar dat is niet 100 procent zeker. Bio-identiek klinkt misschien ‘natuurlijk’, maar ook die hormonen worden in een lab gemaakt.

Een strekking binnen de medische wereld verkondigt nochtans heel enthousiast alle preventieve gezondheidsvoordelen van hormoonsubstitutie. Het zou bij bepaalde vrouwen zelfs de ziekte van Alzheimer tegengaan.

Gijsel: Ik begrijp het enthousiasme van sommige artsen. Dat hormoontherapie preventief zou kunnen werken tegen een hartaanval en botontkalking blijkt inderdaad uit wetenschappelijke meta-analyses. Maar dat betekent nog niet dat alle vrouwen vanaf 50 jaar baat hebben bij hormonen. Wie erfelijk belast is met borstkanker of wie rookt, begint er beter niet aan. Ook de hoeraberichten over alzheimer zijn voorbarig. Het onderzoek is pril en er werd enkel gekeken naar merkers die een voorstadium van alzheimer aangeven. We weten dus niet of vrouwen die in de studie geen hormoontherapie ondergingen ook alzheimer zullen krijgen. Het effect zou trouwens alleen waar te nemen zijn bij vrouwen die een bepaald genetisch risico op alzheimer hebben. We mogen ons niet vergalopperen tot we zeker weten dat de risico’s binnen de limieten blijven.

Zijn er dan alternatieve therapieën die helpen tegen overgangsklachten?

Gijsel: Vanaf volgend jaar komt er wellicht een nieuw, niet-hormonaal medicijn op de markt tegen opvliegers. Fezolinetant werkt in op de innerlijke thermostaat in de hersenen. Ook geneesmiddelen voor andere aandoeningen, zoals antidepressiva en medicatie tegen hoge bloeddruk of incontinentie, kunnen als bijwerking hebben dat ze opvliegers tegengaan. Je kunt daarnaast kiezen voor voedingssupplementen met fyto-oestrogenen, of voeding vermijden die opvliegers uitlokken zoals pikant eten, koffie en alcohol. Stoppen met roken heeft een onmiddellijke impact op het aantal zweetaanvallen. En uiteraard helpt lichaamsbeweging. Van yoga is gebleken dat het opvliegers en mentale problemen kan inperken.

Iedere vrouw moet voor zichzelf uitzoeken wat werkt en wat niet. Het is belangrijk om een goed geïnformeerde zorgverlener, huisarts of gynaecoloog op te zoeken. Vind je geen gehoor, verander van arts. Sinds enkele jaren bestaan er menopauzeconsulenten die naar het volledige plaatje kijken en ook voeding en levensstijl in het verhaal meenemen. Vermijd zogenaamde coaches die vooral munt willen slaan uit vrouwen in een kwetsbare periode in hun leven.

Voor veel vrouwen is een hormoonbehandeling een manier om tijdens de overgang op de werkvloer te kunnen blijven wedijveren met jongere collega’s. Is de overgang net geen uitgesproken kans om anders te kijken naar onze manier van werken en leven?

Gijsel: Ik heb vrouwen gesproken die hebben beslist om niet meer mee te draaien in de prestatiemaatschappij. Ze vroegen zich op een bepaalde leeftijd af ‘wie ben ik?’ en ‘wat wil ik nog?’ Als een vrouw dankzij hormoontherapie kan blijven meedraaien en dat ook heel graag wil blijven doen, moet dat kunnen. Maar omgekeerd mag de 24 uursmaatschappij dat niet afdwingen bij mensen die dat niet meer kunnen of willen. Uiteraard zijn er ook genoeg vrouwen die niet zoveel impact voelen van de overgang en gewoon kunnen en willen blijven werken.

Enkele vrouwelijke politici pleiten voor een menopauzebeleid op de arbeidsvloer dat rekening houdt met vrouwenlichamen en de veranderingen die daarbij horen. Goed idee?

Gijsel: Ik betwijfel of een apart menopauzebeleid de oplossing is. Er zijn veel gezondheidsproblemen die een impact hebben op iemands functioneren op het werk. Het is onmogelijk om voor al die aandoeningen een specifiek beleid te ontwikkelen. Volgens mij bereiken we meer met openheid, flexibiliteit en werk op maat. Waarom ligt de focus bijvoorbeeld vaak op het aantal gepresteerde uren achter je bureau, in plaats van op de kwaliteit van het werk? Het maakt toch niet uit als iemand meer tijd nodig heeft of op andere uren wil werken? Toegegeven, dat is wat moeilijker als je aan de fabrieksband staat, maar werknemers moeten het gevoel hebben dat er rekening met hen wordt gehouden en dat aanpassingen mogelijk zijn.

(Lees verder onder de preview)

Bevallingsverlof, menstruatieverlof, menopauzemaatregelen… Creëren we niet opnieuw het beeld van de vrouw als ‘slachtoffer’ van haar hormonen?

Gijsel: We mogen vrouwen niet opnieuw als het zwakke geslacht afschilderen. Dat zijn we veel te lang geweest. Tegelijk is het van belang dat thema’s die samenhangen met vrouw-zijn erkend worden. Het is absurd dat de Wereldgezondheidsorganisatie een halfjaar borstvoeding aanraadt, terwijl vrouwen in België maar drie maanden bevallingsverlof krijgen. Mannen en vrouwen hebben recht op evenveel kansen, en dat bereiken we alleen door begrip en openheid voor iedereen.

(Lees verder onder de preview)

Tot slot: wordt de menopauze niet overgedramatiseerd? Het is toch ook geen ziekte?

Gijsel:(lacht) Het lijkt nu alsof de overgang één grote hoop ellende is. De waslijst aan ongemakken waarover ik vertel, is bedoeld om vrouwen voor te bereiden zodat ze niet voor verrassingen komen te staan. Het is niet omdat je 45 wordt dat je plots helemaal jezelf verliest. Sommige vrouwen fietsen probleemloos door de menopauze. Velen maken van de ervaring gebruik om meer tijd voor zichzelf op te eisen in plaats van zich ten dienste te stellen van anderen. Omdat de hoeveelheid oestrogeen daalt, speelt testosteron een belangrijkere rol en kunnen vrouwen iets meer typisch mannelijk gedrag vertonen. Ze worden zelfverzekerder, assertiever en geven minder om wat anderen over hen denken. Wees gerust, het is heus niet allemaal kommer en kwel.