‘Jarenlang over trauma’s praten is nergens goed voor’, zeggen Nederlandse therapeuten die met EMDR werken. De snel werkende therapie, gebaseerd op oogbewegingen, wordt internationaal erkend en kent ook in Vlaanderen een explosief succes.
We keren nog eens terug naar het bankje. Wat zei hij precies, toen hij je achterliet? Welke muziek hoorde je?’ Voor de vijfde keer in enkele minuten tijd doet Y. haar verhaal. Haar ogen volgen een geel lampje dat heen en weer schuift op een horizontale lichtbalk. Ze is nog maar enkele zinnen ver, en daar is de vraag weer. ‘Herhaal zijn woorden. Hoe voelden ze?’ Ze hapt naar adem, vertelt opnieuw. Lampje. En opnieuw. Haar ogen gaan van links naar rechts. Na veertig minuten barst ze van de hoofdpijn. ‘Kijk terug naar het beeld van het bankje. Wat zie je?’ Dat het een flou artistique heeft gekregen, zegt ze. ‘Alsof er een zalvend laagje op is gelegd.’
Ze lijken een beetje hocus pocus, de getuigenissen waarin patiënten hun pijnlijkste herinneringen ophalen terwijl ze met hun ogen de bewegende vingers van hun behandelaar of een stipje op een lichtbalk volgen. Maar zo werkt EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) nu eenmaal: door de afleidende stimulus zouden traumatische herinneringen geen paniekreactie meer uitlokken, maar juist vervagen en minder emotioneel aanvoelen, soms al na enkele sessies. Met als resultaat dat mensen minder klachten hebben.
Wachtlijsten
Klinisch psycholoog Freek Dhooghe, voorzitter van EMDR Belgium, werkt er ondertussen vijftien jaar mee. Hij volgde destijds ‘schoorvoetend en met enige scepsis’ een opleiding, nadat hij in de wetenschappelijke literatuur over EMDR had gelezen. ‘Ik kom uit de psychoanalyse, waar we voornamelijk praten. Maar al snel werd ik aangenaam verrast door de soms opvallende veranderingen die EMDR kan teweegbrengen’, zegt Dhooghe. ‘Ik werk bovendien met psychiatrische patiënten die kampen met zware moeilijkheden. Ook bij die mensen merkte ik dat dingen plots opgelost raakten waar we anders jaren mee bezig waren.’
Zeker bij eenmalige trauma’s kun je heel kort op de bal spelen en hoef je vooraf niet breed in de ziel van de patiënt te graven.
België telt vandaag 200 EMDR-practitioners, van wie ongeveer twee derde in Vlaanderen en een derde in Wallonië. Dat is veel te weinig om aan de stijgende vraag te beantwoorden, zegt Dhooghe. ‘We kampen met lange wachtlijsten, ook voor de opleidingen. In het Verenigd Koninkrijk, Nederland of Duitsland is EMDR veel breder verspreid en veel bekender. In België gaat het wat trager, maar we groeien. Cliënten lopen onze deuren plat, omdat ze via mond-tot-mondreclame hebben gehoord dat je met EMDR echt kunt veranderen.’
Psychologe Liesbet Willems werkte negen jaar lang met misbruikte en mishandelde kinderen in sloppenwijken in Peru. In 2009 volgde ze aan de Amerikaanse Harvard University een specialisatie traumabehandeling, waarin ook EMDR aan bod kwam. ‘In België werd het op dat moment nog gezien als esoterisch en zweverig,’ zegt Willems, die in 2016 naar België terugkeerde, ’terwijl EMDR juist de therapie is die het meest wetenschappelijk werd onderzocht.’ Sinds ze naar België terugkeerde, werkte Willems onder meer met vluchtelingen en asielzoekers en ze bleef EMDR gebruiken. Ze merkte dat de therapie ook in Vlaanderen steeds meer serieus genomen werd. ‘Maar als het gaat om mensen met zware trauma’s, kom je er niet met een uurtje EMDR per week. Het Belgische hulpverleningssysteem is niet goed toegerust voor zulke ernstig getraumatiseerde mensen. We zouden zo veel beter kunnen. Kijk naar Nederland, waar mensen voor langere tijd worden opgenomen en een intensieve traumabehandeling krijgen.’
Catherine Barbez werkt al met EMDR sinds 1998. De psychologe en EMDR-practitioner doet ook mee aan de tweede reeks van Therapie op Canvas, waarin ze wordt gevolgd tijdens een EMDR-sessie met een vrouw die een auto-ongeval heeft veroorzaakt en daar zwaar onder lijdt. De therapie biedt mogelijkheden voor een breed scala van klachten, zegt Barbez. ‘Denk aan allerhande symptomen van posttraumatische stressstoornis (PTSS) zoals herbeleving, nachtmerries, vermijdingsgedrag, schuld en schaamte, angsten, negatieve gedachten, gevoelens en problemen herkauwen, zogenaamde hyperarousal, waarbij het lichaam in voortdurende staat van spanning verkeert… Als zulke klachten na een traumatische gebeurtenis niet na een week of zes vanzelf overgaan, kan traumatherapie, zoals EMDR, aangewezen zijn. Al moet ook daar een grondige screening aan voorafgaan. Sommige mensen bellen gewoon en zeggen: ik heb dit of dat en dus wil ik EMDR, wanneer kan ik beginnen? Zo werkt het niet.’
Patiënten hoeven bij EMDR niet steeds opnieuw hun verhaal tot in de kleinste details te vertellen, en dat is een voordeel tegenover andere ‘evidence-based’ traumatherapieën. ‘Met EMDR trek je het vat ook open,’ zegt Barbez, ‘maar je vraagt cliënten om een plaatje te maken in hun hoofd, met de daarbij horende gedachten, beelden en gevoelens. Het is een gebruiksvriendelijke therapie, voor therapeut en cliënt.’
Ook voor kinderen
De oogbewegingstherapie is volgens Barbez nog veel te weinig ingeburgerd in Vlaanderen. ‘Op dit moment is er maar één erkende EMDR-trainer in Vlaanderen. Terwijl het een fijne methode is, die razendsnel werkt, bij uitstek ook bij kinderen en jongeren die door moeilijke dingen angstig en ontredderd zijn. Daarom is het zo ontzettend jammer dat maar weinig kindertherapeuten ermee vertrouwd zijn.’
Wetenschappers menen sinds 2008 ook te begrijpen hoe EMDR in het brein werkt. Volgens de zogenaamde werkgeheugentheorie, de theorie waarvoor de meeste wetenschappelijke bewijzen zijn, draait het allemaal om ons – beperkte – werkgeheugen. Dat kan in principe maar één ding tegelijk. Dus als een patiënt zich moet focussen op zijn meest traumatische herinnering, en de therapeut vraagt tegelijk om iets anders te doen, bijvoorbeeld met de ogen zijn vingers volgen, zal het afgeleide brein de herinnering van een grotere afstand en met minder concentratie bekijken. Als die herinnering vervolgens opnieuw in het langetermijngeheugen wordt opgeslagen, is ze lichter, vager, en niet meer zo krachtig als daarvoor.
De kracht van EMDR-therapie, legt hoogleraar Ad de Jongh uit, is dat je er herinneringen mee kunt wissen. ‘Min of meer toch. Ze zijn in elk geval niet meer zo naar om aan terug te denken.’
Tijdens EMDR-therapie zal een behandelaar net zolang doorgaan tot de herinnering voor de patiënt draaglijke proporties heeft gekregen en ze hem niet meer zo heel veel doet. Het resultaat wordt weleens vergeleken met een tekstdocument waarin je track changes hebt verwerkt. De dag zelf weet je nog dat er track changes in het document staan. Twee dagen later ben je alweer vergeten waar de tekst werd aangepast, en is het gewoon een nieuw document geworden. In het jargon heet dat de reconsolidatie van een herinnering.
‘Naast de theorie van het werkgeheugen,’ zegt psycholoog Freek Dhooghe, ‘waar de Nederlanders grote fan van zijn, zijn er ook andere hypotheses. De Italiaanse hersenonderzoeker Marco Pagani zag bijvoorbeeld dat de hersenactiviteit tijdens EMDR-therapie dezelfde is als bij iemand die slaapt. Daardoor zou bij patiënten een proces van spontane verwerking plaatsvinden, zoals dat ook tijdens je diepe slaap gebeurt.’
Krak
Nederland geldt als gidsland voor traumabehandeling in het algemeen en EMDR in het bijzonder. Dat laatste is voor een groot stuk te danken aan Ad de Jongh, bijzonder hoogleraar angst- en gedragsstoornissen (Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit). Hij haalde EMDR naar Nederland, nadat hij in 1992 – toen nog als enige Europeaan – op cursus was gegaan bij Francine Shapiro. De Jongh is behalve psycholoog ook tandarts. Hij had een artikel gelezen over de nieuwe behandelmethode en hoopte dat het zijn patiënten met tandartsangst zou helpen.
‘Mijn angstige patiënten knapten er plots enorm mee op’, zegt Ad de Jongh in een Zoomgesprek. ‘In 1994 hebben we de Amerikanen naar Amsterdam gehaald. Er zaten meer dan 200 psychologen in de zaal. Je voelde een enorme energie in de lucht. In die tijd zat iedereen nog jarenlange gesprekken met patiënten te voeren. Hier was de belofte dat we een herinnering in korte tijd ongevoelig konden maken.’
Vandaag zijn er in Nederland meer dan 6000 EMDR-therapeuten, wereldwijd de meeste per hoofd van de bevolking. Een groot deel van de Nederlandse psychologen heeft na zijn studie een geaccrediteerde EMDR-training gevolgd, EMDR wordt er bij PTSS heel frequent als eerstekeuzebehandeling toegepast én de therapie wordt er vergoed door de zorgverzekeraars. In Nederland vindt ook het meeste EMDR-onderzoek plaats. ‘Daardoor hebben we betere effecten en schrijft men in Nederland heel positief over EMDR-therapie’, zegt De Jongh. ‘Zorgverzekeraars zijn natuurlijk ook blij, want met EMDR ben je in een paar sessies wel klaar, zeker als het gaat om enkelvoudige trauma’s zoals de confrontatie met een ernstig auto-ongeluk of een verkrachting.’
De kracht van EMDR-therapie, legt Ad de Jongh uit, is dat je er herinneringen mee kunt wissen. ‘Min of meer toch. Ze zijn in elk geval niet meer zo naar om aan terug te denken. Vanuit dat principe kan EMDR ook goed worden ingezet voor angsten en fobieën.’
De Jongh is directeur van de onderzoeksafdeling van het Psychotrauma Expertise Centrum (Psytrec) in Bilthoven, waar patiënten met een complexe posttraumatische stressstoornis een intensieve behandeling kunnen krijgen. ‘Mensen komen bij ons na bijvoorbeeld langdurig seksueel misbruik. Dat kan dan over mishandeling van hun derde tot hun achttiende gaan, soms elke dag. Dan heb je zo veel herinneringen. Vroeger zei men: dat kun je nooit meer herstellen, die mensen zijn helemaal stukgemaakt. Vaak hebben zulke mensen daardoor ook een borderline persoonlijkheidsstoornis of andere ernstige psychiatrische stoornissen. Tegenwoordig repareren we dat in de kliniek in acht dagen met een intensief behandelprogramma, van halfacht ’s ochtends tot halftien ’s avonds, met verschillende therapiesessies per dag en tussendoor heel veel sport. Na acht dagen is 75 procent van de mensen klaar met de PTSS-diagnose, een derde verliest ook zijn borderline persoonlijkheidsstoornis.’ De Jongh en andere onderzoekers werken in Nederland aan EMDR 2.0, waarin ze de oorspronkelijke protocollen upgraden met nieuwe ingrediënten, om herinneringen nog sneller en beter te ‘kraken’. Ze laten hun patiënten niet alleen met de ogen bewegen maar ook rekenen, stappen zetten of spellen. ‘Soms zegt een herinnering dan al na vijf minuten krak. ‘
Freek Dhooghe maakt daar toch een kanttekening bij. ‘EMDR wordt vaak voorgesteld als the fast therapy bij trauma. Dat geeft een vertekend beeld. Het is voor ons belangrijk om EMDR in een bredere therapeutische context te plaatsen. Voor ons is het heel belangrijk om vooraf met de cliënt een goede vertrouwensband op te bouwen, en niet alleen een techniek toe te passen.’
Catherine Barbez nuanceert. ‘Soms is het beter om meteen met EMDR de meest storende klachten aan te pakken, denk aan nachtmerries. Op die manier kunnen mensen weer slapen en beter met hun angsten omgaan, wat ook stabiliserend werkt. Zeker bij eenmalige trauma’s kun je heel kort op de bal spelen en hoef je vooraf niet breed in de ziel van de patiënt te graven.’
Doodmoe
Veel gesprekstherapie is na trauma sowieso onnodig en puur tijdverlies, vindt Ad de Jongh. ‘Stabiliseren, een vertrouwensband creëren… Het is allemaal echt niet nodig. Dat zijn oude gedachten die wetenschappelijk onderzoek intussen echt wel weerlegd heeft. Voor PTSS moet je gesprekstherapie gewoon niet doen, dat is zonde van de tijd. Tot een jaar of vijf geleden dachten we daar in Nederland ook anders over, maar dat is old school EMDR. Herinneringen worden nog actiever als je alleen maar kunt praten en er verder niets aan doet. Uit onderzoek blijkt dat gesprekstherapie daar echt heel slechte resultaten geeft. Een tijdje geleden is een meta-analyse verschenen: hoeveel keer is EDMR effectiever vergeleken met een antidepressivum en met gewoon praten? Met EMDR, zo bleek, heb je 43 keer meer kans om je PTSS kwijt te raken dan als je niets zou doen. Voor gesprekstherapie was dat getal 7 à 8 – heel erg weinig dus – en voor pillen 9. ‘
Wie kiest voor EMDR-therapie moet natuurlijk wel over draagkracht en motivatie beschikken, want het maakt veel los en mensen kijken hun trauma recht in de ogen. ‘Toch krijgen heel veel mensen er juist een kick van, alsof ze coke hebben gesnoven’, zegt De Jongh. ‘Anderen zijn achteraf doodmoe of hebben hoofdpijn. Dat is heel normaal, je hebt tijdens zo’n zitting best wel hard gewerkt. Maar dat is ook helemaal niet zo erg, want je kunt weer beter slapen, en je durft weer een hele hoop dingen in je leven.’
WAT IS OOGBEWEGINGSTHERAPIE?
EMDR-therapie, wat staat voor Eye Movement Desensitization and Reprocessing, is een traumatherapie die in de Verenigde Staten werd uitgevonden. Ze wordt toegepast bij mensen die last blijven hebben van de gevolgen van een schokkende gebeurtenis, zoals een zwaar ongeval, seksueel misbruik, een geweldincident of het verlies van een dierbare, en geplaagd worden door nachtmerries, flashbacks en angstaanvallen.
De kiem van deze snelgroeiende psychotherapie werd ruim dertig jaar geleden gelegd door de Amerikaanse psychologe Francine Shapiro (1948-2019). Op een dag in 1987 had ze last van negatieve gedachten en maakte ze een wandelingetje in het park. Na afloop merkte ze dat haar somberheid en stress leken te verminderen door haar ogen snel te bewegen. Op basis van haar eerste bevindingen deed ze verder onderzoek en ontwikkelde ze de EMDR-therapie, die in eerste instantie werd gegeven aan Vietnamveteranen met posttraumatische stressstoornis (PTSS). Intussen is EMDR uitgegroeid tot een volwaardige traumatherapie, die uitvoerig werd onderzocht en waarvoor de berg wetenschappelijk bewijs blijft aangroeien. In heel wat landen is het dan ook een aanbevolen behandelingsmethode bij trauma en PTSS.
In Vlaanderen staat de oogbewegingstherapie nog wat in de kinderschoenen. EMDR Belgium is de Belgische vereniging die is aangesloten bij EMDR-Europe. En dat is dan weer de organisatie die garant staat voor kwaliteitsvolle opleidingen en supervisie van therapeuten die de erkende titel ‘EMDR-practitioner’ mogen voeren.
Er is ook een alternatief circuit, met therapeuten die een opleiding volgden die niet door EMDR-Europe gecertificeerd werd. Het is uitkijken voor charlatans want amateurs die EMDR ondeskundig toepassen, zonder kennis van trauma en zonder voldoende bagage, dreigen patiënten totaal overstuur achter te laten.
‘HET IS HARD, MAAR HET IS HET WAARD’
De Nederlandse J.V. ging deze maand in behandeling bij het Nederlandse Psychotrauma Expertise Centrum (Psytrec). Dat centrum geeft achtdaagse intensieve behandelprogramma’s aan mensen met zware posttraumatische stressstoornissen, in plaats van de gebruikelijke wekelijkse uurtjes.
‘Ik ben 23 jaar oud,’ vertelt J.V in een videogesprek, ‘en heb eigenlijk al sinds mijn jeugd psychische aandoeningen door fysiek geweld. Op latere leeftijd ben ik ook enkele keren verkracht. Eerder kon ik geen EMDR-therapie krijgen, vanwege mijn suïcidaliteit. Maar toen mijn zelfmoordgedachten beter onder controle waren, heb ik me aangemeld bij Psytrec. Acht dagen kregen we twee keer per dag therapie – ’s ochtends zogenaamde exposure therapy, ’s middags EMDR. Tussendoor doe je heel veel sport, wel zes uur per dag.’
u003calertbox:p class=u0022alertbox-paragraphu0022u003eJe loopt langs je eigen traumafilm en zet hem op pauze waar de spanning het hoogst is.u003c/alertbox:pu003e
‘Bij de exposure therapy vertel je in de ik-vorm heel precies wat er met je is gebeurd. Ze zetten ook bepaalde triggers in tijdens de therapie zodat je heel erg terug in dat moment komt. Bij mij toonden ze bijvoorbeeld een neppenis en nepsperma, er waren hijggeluiden, ze liepen achter me aan, ze raakten me aan. Eigenlijk is dat om te laten zien dat je het aankunt. Vervolgens is bij EMDR alles erop gericht om de kracht van die herinneringen te doen afnemen. Ik zat gewoon op een stoel, sommige mensen moesten met kleine pasjes door de kamer lopen, en je hoeft niet je hele verhaal te vertellen. Wat je doet, is de dingen waarvan je flashbacks krijgt naar boven halen. Ik zie mezelf verkracht worden. Je loopt langs je eigen traumafilm en zet hem op pauze waar de spanning het hoogst is. Dat beeld moet je in je hoofd vasthouden, en dan beginnen ze EMDR toe te passen. Door vingerbewegingen of een lichtbalk te volgen of door ritmische tikjes op je benen – alles om je bezig te houden – raakt je werkgeheugen heel vol. Met die afleiding willen ze de spanning afbouwen van de herinnering die op dat moment weer in je werkgeheugen zit.’
Tijdens het achtdaagse therapie-bootcamp komen alle moeilijke momenten aan bod. J.V. is sinds een week terug thuis. ‘Bij een posttraumatische stressstoornis heb je flashbacks en paniekaanvallen door de dag heen, zonder enige aanleiding. Ik kon de deur niet meer uit. Maar sinds de EMDR-therapie kan ik bijvoorbeeld weer boodschappen doen.’
‘Ik had mijn leven bijna opgegeven. Ik had ook extreem veel spanning in mijn lichaam en een conversiestoornis. Dat betekent dat je lichaam uitvalt en verlamt als de spanning te hoog oploopt. Die spanning heb ik nu veel minder, en als ik nog een flashback heb, kan ik die beter relativeren. Ik ben vrolijker en losser – dat merk ik echt. Ik heb ook een vriend, en hij is heel blij dat ik niet meer bij elke aanraking door het dak ga.’
Zo’n intensieve achtdaagse therapie is uiteraard geen pretje. ‘Het is heel erg bikkelen’, zegt ze. ‘Je moet ervoor vechten, maar het is het wel waard. Vroeger dacht ik ook: wat gaan we nou bereiken als iemand met vingers of een stokje naar me loopt te wijzen? Ik had nooit verwacht dat het mij echt zou helpen.’ Nu het zwaarste achter de rug is en J.V. van haar PTSS is verlost, gaat ze met haar vaste psycholoog bekijken hoe het verder gaat.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
