De mentale klap van corona: ‘De brokken die Wilmès heeft gemaakt, zijn we nog altijd aan het lijmen’

We hebben het mentaal zwaar door de coronamaatregelen en dat is niet verwonderlijk. Maar mensen zijn veerkrachtig, zeggen hoogleraren psychologie Ariane Bazan (ULB) en Maarten Vansteenkiste (UGent). ‘Deze crisis kan een moment van herbronning zijn.’

Psychoanalytica Ariane Bazan en motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste leerden elkaar afgelopen zomer kennen. Ze zaten allebei in Celeval, de intussen buitenspel geplaatste evaluatiecel die de overheden in ons land moest adviseren bij het beheer van de coronacrisis. In de zomer begon het de politiek te dagen dat mensen behalve lichaam ook geest zijn. En dat er extra aandacht nodig was voor de mentale gezondheid en de motivatie van de Belgen om zich aan de coronamaatregelen te houden. Dat was dus kort voor de rampzalige tweede coronagolf, die het land dit najaar met volle kracht heeft getroffen en de psychische weerbaarheid van zijn inwoners nóg meer op de proef heeft gesteld.

De aanname is dat door de aanslepende coronacrisis het aantal psychische klachten en gevoelens van angst, eenzaamheid en somberheid in ons land sterk is toegenomen. Maar weten we dat ook zeker?

Maarten Vansteenkiste: Er lopen wel een aantal studies. Wij verzamelen data met onze motivatiebarometer, collega’s van de Universiteit Antwerpen hebben hun grote coronastudie. Uit die data blijkt dat het moeilijk loopt. Enkele doelgroepen, denk aan studenten en werknemers in de horeca en de gezondheidszorg, hebben het lastig. Ik vind het interessant om niet alleen te kijken naar symptomen als depressieve klachten of angst, maar ook naar de onderliggende problematiek. Daarom brengen wij in onze motivatiebarometer systematisch een aantal psychologische basisbehoeften in kaart, die net zo cruciaal zijn voor onze mentale gezondheid als eten en drinken voor onze fysieke gezond. Het gaat om autonomie, verbondenheid en competentie. En dan blijkt dat niet zozeer verbondenheid, maar autonomie op dit moment de meest bedreigde behoefte is. We voelen ons in een keurslijf geduwd. Al hangt dat ook af van het soort maatregelen en de manier waarop beleidsmakers en experts over die maatregelen communiceren. Zeker in augustus, toen in de ogen van veel mensen disproportioneel strenge maatregelen zijn ingevoerd, stond ons gevoel van autonomie onder druk, wat leidde tot frustratie.

Ariane Bazan: Ik ben het inhoudelijk grotendeels eens met Maarten, maar ik spreek doorgaans niet over basisbehoeften in verband met mentale gezondheid. Zeker omdat we hier te maken hebben met een verhaal, een geschiedenis. We hebben een eerste coronagolf gehad, en dan een tweede golf. Mensen houden daar rekening mee in hun ervaringen. Het coronavirus heeft ons allemaal overvallen en heeft in de eerste golf geleid tot iets wat je als een collectief trauma kunt omschrijven. We wisten niet wat het was, hoe bedreigend het was, hoe we ermee moesten omgaan, hoelang het zou duren. Die machteloosheid, en de onmogelijkheid om te vatten wat je overkomt en daar dus psychisch mee te beginnen werken, is kenmerkend voor een trauma.

Vervolgens hebben we door middel van verhalen proberen zin te geven aan wat er is gebeurd. Verhalen na een trauma hebben tot doel je een eventuele tweede keer beter voor te bereiden. Je wilt opnieuw in een actieve positie terechtkomen. En als het dan toch opnieuw misgaat, doet dat natuurlijk extra pijn. Die autonomiebehoefte waarover Maarten het heeft, dat is de nood om opnieuw de regie over de gebeurtenissen te kunnen voeren. Daarom doen er ook zo veel verhalen en interpretaties van de coronacrisis de ronde. Je hoort weleens spottend zeggen dat in deze crisis iedereen expert-viroloog is geworden. Maar we móéten juist allemaal nadenken over wat er gaande is. Al moeten we uiteindelijk ons oor natuurlijk ook bij de experts te luisteren leggen.

Vansteenkiste: We worden vandaag sterk beperkt in onze externe keuzemogelijkheden. Maar desondanks kun je op het niveau van de zingeving, wat jij aangeeft, Ariane, wel streven naar een soort innerlijke vrijheid. Dat betekent ook aandacht hebben voor opwellende emoties en bereid zijn ernaar te luisteren. Het is heel normaal dat mensen vandaag geïrriteerd, angstig of zelfs paniekerig zijn. Die gevoelens negeren of onderdrukken is niet de beste manier om innerlijke vrijheid en controle te herwinnen. In deze omstandigheden is het voor onze mentale gezondheid juist belangrijk dat we voldoende klankborden vinden in andere personen, om zo meer betekenis te kunnen geven aan wat we voelen. Zeggen dat de eerste coronagolf traumatisch was voor de bevolking, lijkt me sterk uitgedrukt. Vast staat wel dat heel veel mensen daardoor psychische moeilijkheden ondervinden.

Vooral jongeren, die weinig last hebben van het virus maar door de coronamaatregelen wel een hoge prijs betalen in hun persoonlijke leven, hebben het volgens enquêtes mentaal zwaar.

Vansteenkiste: Dat jongeren het meest lijden, zagen we van bij het begin van deze crisis, en dat mag ook niet verbazen. De basisbehoeftes waarover ik het had, zijn bij hen het meest gefrustreerd. Neem een student die de hele dag onlinelessen volgt. Die twijfelt vaak aan zijn kunde, zijn competenties, om de leerstof goed te verwerken. Hij twijfelt misschien ook aan de richting die hij in zijn leven uitgaat tout court. Jongeren zitten in een scharnierfase waarin hun identiteitsvorming onder druk staat. En verbondenheid ervaren jongeren natuurlijk ook vaker in groep: in de jeugdbeweging, in de sportclub. Hun relaties zijn ook priller en daardoor minder stabiel dan relaties tussen volwassenen. Jongeren zijn het minder gewoon om crisismomenten met hun vrienden door te maken, en hebben dus niet het vertrouwen dat het wel zal lukken. Minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (SP.A) heeft nu wel aangekondigd snel te zullen investeren in 1500 extra psychologen en daar zullen ook studentenpsychologen bijzitten, wat ik een goed plan vind.

Bazan: Extra psychologen zijn misschien een goed idee, maar zelf superviseer ik aan de universiteit een aantal psychologen en hun houding is toch vaak een beetje belerend en voorschrijvend. Daar hebben mensen nu juist geen behoefte aan. Je mag ook niet vergeten dat jongeren unieke behoeftes hebben, die te maken hebben met zelfstandig worden, je losmaken van je ouders en het vormen van een identiteit.

Een heel specifieke behoefte van jongeren waarmee totaal geen rekening wordt gehouden, is de behoefte om te feesten en transgressief gedrag te vertonen. Feesten lijkt een ijdel plezier en spontaan hebben we misschien het idee dat jongeren sowieso niet hoeven te experimenteren. Dan is het mooi meegenomen als ze dat door omstandigheden helemaal achterwege moeten laten. Maar mensen zoals wij, mensen op wat ik expertenleeftijd noem, hebben makkelijk praten. Wij hebben al de gelegenheid gehad om onze grenzen te leren kennen, door ze af en toe te overschrijden en verboden terrein op te zoeken. Denk aan lang uitgaan, of experimenteren met drugs en seks. Dat is er nu niet meer bij, en als jongeren zich toch aan een feestje wagen, worden ze gestigmatiseerd. Ik begrijp ook wel dat mensen zich boos maken over die feestjes, dat was ook mijn eerste reactie, maar ik denk dat we toch wat meer begrip moeten tonen en samen nadenken over alternatieven.

Vansteenkiste: Je moet voor jongeren vandaag inderdaad heel veel empathie opbrengen. De kans dat zij ernstig ziek worden na een besmetting is klein. Hun motivatie om de coronamaatregelen te volgen, is niets anders dan solidariteit met oudere generaties. Het is mooi dat ze het al zo lang volhouden. Dat ze af en toe stoom moeten afblazen, is normaal.

Komen jongeren en andere mensen die het mentaal moeilijk hebben dit snel te boven als de coronacrisis voorbij is? In de media dook het voorbije jaar zelfs de term ‘coronageneratie’ op.

Bazan: Er wordt op dit ogenblik wel degelijk geleden en daar mogen we zeker niet kleinerend over doen. Maar als je de geschiedenis van de mensheid bekijkt, zie je dat mensen zich uit de meest barre omstandigheden kunnen redden. En je kunt ook geen rechte lijn trekken tussen moeilijkheden en ontreddering in de jeugd, en wat mensen doen op volwassen leeftijd. Ik heb vertrouwen in de veerkracht van mensen. De Amerikaanse president elect Joe Biden heeft veel persoonlijke tegenslagen meegemaakt. En hij vertelt dat zijn moeder hem had gezegd: vergeet niet dat er in de meest donkere situaties ook altijd licht is. Hoe zwaar het ook is. En soms kun je wat je overkomt ook ten goede gebruiken. We mogen geen pikzwart beeld van de situatie ophangen.

Vansteenkiste: Sommigen gaan veerkrachtig met de situatie om. Anderen, die al psychisch kwetsbaar waren, krijgen het vandaag moeilijker. Ook complicerende factoren zoals financiële problemen kunnen op de mentale gezondheid wegen. Maar voor sommigen, jong of oud, kan deze crisis een moment van herbronning zijn. Een kans om dichter te komen bij waarden die echt belangrijk zijn in het leven. In de motivatiepsychologie spreken we van groeigerichte of intrinsieke waarden, denk aan solidariteit, verbondenheid of zelfontplooiing. Maar dan heb je natuurlijk ook de kracht nodig om je leven in die richting bij te sturen, en het is nog maar de vraag of mensen dat zelfstandig kunnen of dat ze daarbij hulp nodig hebben.

Als het gaat over onze motivatie in deze crisis: hoe zorgen we ervoor dat de coronamaatregelen voldoende maatschappelijke steun blijven genieten?

Vansteenkiste: Ik was, ondanks initiële reserves van nogal wat experts en politici, van in het begin een groot pleitbezorger van de coronabarometer. Die biedt talrijke voordelen, waaronder een voor iedereen aanschouwelijke inschatting van hoe precair en risicovol de coronasituatie op elk moment is. Met zo’n barometer had Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) in oktober nooit kunnen beweren dat het huis niet in brand stond. Eén blik op de barometer, en iedereen had gezien dat het huis wel degelijk in lichterlaaie stond. Zo’n barometer geeft ook doel en richting: wat zijn de targets die we samen willen bereiken? Mensen kunnen de vooruitgang mee volgen en voelen een grotere verantwoordelijkheid voor hun gedrag. We zitten in een gedeeld project.

Los daarvan kan een overheid natuurlijk meer of minder motiverend communiceren. In onze motivatiebarometer zien we dat sinds het aantreden van de regering-De Croo de communicatie over de coronamaatregelen duidelijk als positiever en meer motiverend wordt ervaren, en dat een ruime meerderheid van de bevolking opnieuw achter de maatregelen staat. Daaruit kun je ook afleiden dat premier Sophie Wilmès (MR) in september een grote kans heeft verkeken om te verstrengen. We waren erbij, Ariane, toen ze besloot de coronabarometer niet te lanceren en het aantal knuffelcontacten uit te breiden tot vijf. Dat heeft bij de bevolking een enorme motivationele gelatenheid in de hand gewerkt. De brokken die Wilmès toen heeft gemaakt, zijn we vandaag nog altijd aan het lijmen.

Bazan: Goed, maar het was Erika Vlieghe die terecht zei: zodra de coronacijfers stijgen, stijgt de motivatie en zodra ze dalen, stijgt de dissidentie. In augustus was er grote onvrede over de coronamaatregelen in de samenleving. Dat werkt op iedereen in, ook op politici, en heeft wellicht geleid tot het besluit om te versoepelen. Achteraf gezien was dat natuurlijk een heel slecht idee, maar wij hebben toen met Celeval ook niet hard genoeg op tafel geklopt.

Vansteenkiste: Wat wordt onderschat, is dat mensen in deze soort crisissen graag zekerheid ervaren. Dat versterkt hun mentaal welbevinden. En zekerheid krijg je als je strikte maatregelen invoert. Onzekerheid leidt tot angst. Dus als het aantal coronabesmettingen stijgt, kun je de onzekerheid en angst wegnemen met een daadkrachtig beleid, dat dan ook door de mensen wordt geaccepteerd. Ik zou daarom niet spreken over strikte of soepele maatregelen, maar over risicobeperkende maatregelen. Zulke maatregelen staan niet haaks op onze autonomie, dat is een misvatting. Als mensen begrijpen dat strikte maatregelen nodig zijn om de risico’s onder controle te houden, schikken ze zich daar vrijwillig naar. Zoals mensen ook vrijwillig voor een rood licht stoppen. Pas wanneer ze maatregelen als disproportioneel ervaren, denk aan de verplichting om altijd en overal een mondmasker te dragen, stijgt het verzet. En dat verzet vormt dan weer een vruchtbare bodem voor complottheorieën.

Hebben jullie het gevoel dat jullie als psychologen op het beleid kunnen wegen, of zijn het toch vooral de virologen die de dans leiden?

Vansteenkiste: De overheid heeft in deze crisis tot dusver te weinig een beroep gedaan op humane wetenschappers, niet alleen op psychologen, maar ook op sociologen en communicatiewetenschappers. Al op dag twee van de eerste lockdown hebben wij aan de Universiteit Gent onze langdurige motivatie-enquête opgezet, omdat we beseften dat motivatie dé sleutel in deze crisis zou worden. Intussen zijn we al meer dan 250 dagen de motivatie van de Vlamingen aan het meten. Maar pas recent heeft deze regering besloten om onze studie te financieren. Wij hebben moeten roepen en nog eens roepen om te worden gehoord, en zijn in tegenstelling tot andere experts pas heel laat in beleidsorganen opgenomen. Intussen is de samenwerking met de virologen wel sterk verbeterd en staan we voortdurend met elkaar in contact, (lacht) ook via de beruchte WhatsAppgroep.

Bazan: Virologen hebben geen psychologische kennis en ze worden niet geacht die te hebben, dat is onze rol. Wanneer je bijvoorbeeld met jongeren praat of met mensen die ontkennen hoe gevaarlijk het coronavirus is, moet je rekening houden met een stuk psychologie en met het feit dat we allen ook voor een deel gewoon onherleidbaar onredelijk zijn. Je mag niet aan wishful thinking doen en ervan uitgaan dat we iedereen wel zullen bereiken, als onze motivatietechnieken maar goed genoeg zijn.

We moeten sceptici en non-believers op een andere manier de hand reiken. We mogen niemand de gordijnen injagen, zoals we soms met botte en zelfs hautaine communicatie doen. Er moet een dialoog komen, sober en zonder te stigmatiseren, tussen de mensen die de coronamaatregelen verdedigen en de mensen die kritisch zijn. Daarbij mag niemand in een hoekje geduwd worden. Noem mensen dus niet ‘de antivaxers’ of ‘de complotdenkers’, want dan gaan verzet en kritiek uitkristalliseren in een identiteit en dat willen we niet. Nodig iedereen uit voor een gesprek over het nut van mondmaskers of over de financiële belangen van big pharma. De maatschappelijke polarisatie rond corona lijkt mij echt een van de belangrijkste bedreigingen voor ons collectieve mentale welzijn, en ook heel gevaarlijk met het oog op toekomstige vaccinatiecampagnes. Daarover heb ik nog een voorstel geschreven met manieren om een beleid te voeren. Ik heb dat destijds bezorgd aan toenmalig Celeval-voorzitter Tom Auwers en aan Maarten, maar dat is nooit opgepikt.

We horen nu al meer dan negen maanden uit alle hoeken: ‘zorg goed voor elkaar.’ Maar wat kan dat concreet betekenen in de anderhalvemetersamenleving?

Bazan: Omdat we in normale tijden vaak wat onhandig zijn in rechtstreekse liefdesverklaringen nodigen we elkaar uit, kruipen we dicht tegen elkaar aan, maken we eten voor elkaar en geven we zo de boodschap dat we van elkaar houden. Dat kan nu niet meer. Corona dwingt ons om wat we normaal via gebaren en op een impliciete manier doen, expliciet te maken. Maar het is ook heel beklijvend als je duidelijk tegen iemand zegt: ik zie je graag, of ik zie je graag want je bent er altijd voor mij, en zo steeds specifieker wordt. Dat is heel veel waard en zou de winst van corona kunnen zijn.

Vansteenkiste: Het is ook een goed moment om Bond-zonder-Naam-achtige uitspraken als ‘zorg goed voor elkaar’ creatief in te vullen. Waarom geen handgeschreven briefkaart sturen, nu haast alles vandaag online gebeurt? Probeer contact te houden met je buren. Geef iemand dat extra dessert. Sowieso is gewoon de maatregelen volgen al zorgen voor elkaar. Voor mezelf probeer ik dat heel concreet te maken. Een paar weken geleden zag ik iemand die door de overrompeling van de ziekenhuizen met coronapatiënten was moeten stoppen met haar fertiliteitstraject. Haar droom om een kind te krijgen, spat op dat moment dus uit elkaar. Als je dat hoort, weet je waarom je de maatregelen naleeft. Als we allemaal concreet iemand voor ogen zouden houden: ik doe het voor mijn oma, voor mijn opa, voor wie dan ook, ontlokt dat empathie. En empathie is de basis voor vrijwillig en duurzaam engagement.

Bazan:(lacht) Altruïsme is nog beter, want dan ben je ook solidair met al diegenen in wie je je niet kunt inleven.