Stilte kan heilzaam zijn, maar wordt evengoed als foltermethode gebruikt. In zijn stiltestudies gaat de Duitse onderzoeker Eric Pfeifer op zoek naar hoe mensen door uitwendige rust inwendig rust kunnen vinden.
‘Graag’, antwoordt professor Eric Pfeifer, professor esthetiek en communicatie aan de Katholieke Hogeschool Freiburg, op de vraag of we aan het begin van dit Zoom-interview misschien een minuut kunnen zwijgen en kijken hoe stil het om ons heen wordt. Achteraf vraag ik hem of het aan zijn kant echt helemaal stil was. ‘Natuurlijk niet’, zegt hij.
Bij mij ook niet. Ik hoorde kinderen schreeuwen en auto’s voorbijrazen. En u?
Pfeifer: In ieder geval niet helemaal niets. Er toetert altijd wel ergens een auto.
Kan de moderne mens dat überhaupt nog, niets horen?
Pfeifer: Absolute stilte bestaat niet. Zelfs in kamers die volledig geluiddicht zijn, hoor je uiteindelijk je eigen bloed in je oren suizen. Wat wel bestaat, zijn verschillende vormen van relatieve stilte.
‘Stilte is een akoestisch fenomeen dat in staat is om een mens te voeden.’
Wat is stilte eigenlijk?
Pfeifer: De officiële definitie is ‘absolute geluidloosheid’. Maar boeiender is de geschiedenis van het woord. Uit het woord ‘stilte’ komt namelijk ook de uitdrukking ‘iemands honger stillen’ voort: je kunt schreeuwende zuigelingen letterlijk tot rust brengen door ze eten te geven. Ik vind dat een mooie manier om het begrip te benaderen. Stilte als een akoestisch fenomeen dat in staat is om een mens te voeden.
Wat gebeurt er in ons hoofd als het om ons heen stil wordt?
Pfeifer: De componist John Cage zei ooit dat muziek de interactie is tussen klank en stilte. Stilte is volgens hem dus gelijkwaardig aan klank. Verschillende studies tonen aan dat muziek processen in ons brein beïnvloedt en bijvoorbeeld positieve emoties of ontspanning kan veroorzaken. Muziek bestaat namelijk niet alleen uit klank, maar ook uit stilte. Dat is een voorbeeld van hoe stilte om ons heen biochemische processen in ons hoofd kan beïnvloeden.
Kan stilte therapeutisch worden gebruikt?
Pfeifer: Absoluut. Stilte is in staat om het malen van gedachten, ook wel ruminatie genoemd, te stoppen. Dat is een veelvoorkomend symptoom bij diverse psychische aandoeningen. Mensen die de geluiden om hen heen grotendeels kunnen uitschakelen, kunnen een toestand van intense innerlijke stilte bereiken. Bijvoorbeeld door middel van meditatie.
Bereik je innerlijke rust door uiterlijke rust?
Pfeifer: Wanneer we periodes van grote innerlijke onrust doormaken – door bijvoorbeeld stress op het werk of in de familie – kan een stille omgeving ons helpen innerlijke rust te vinden. Vaak is de nabijheid van natuur al voldoende.
Wat bedoelt u daarmee?
Pfeifer: We hebben ontdekt dat mensen stilte intenser kunnen ervaren in bijvoorbeeld een park dan in een gebouw. Maar ongeacht of het binnen of buiten is: de deelnemers aan onze stiltestudies voelden zich na de stilte-ervaring beter dan daarvoor. Men zou dus kunnen overwegen om iets als professionele, medische stiltepraktijken te introduceren.
‘Een verhoogd geluidsniveau in een ziekenhuis heeft een negatieve invloed op het herstel van patiënten.’
Hoe zouden zulke praktijken eruit kunnen zien?
Pfeifer: Momenteel worden er miljoenen geïnvesteerd in het rustiger maken van ziekenhuizen. Men heeft namelijk vastgesteld dat een verhoogd geluidsniveau, bijvoorbeeld op een intensivecareafdeling, een negatieve invloed heeft op het herstel van patiënten.
Geluid maakt dus ziek?
Pfeifer: Ik zou eerder zeggen dat ziekenhuizen stilte nodig hebben. Bedenk eens wat er allemaal gebeurt op een afdeling intensieve zorg. Er komt een patiënt binnen met een ernstige wonde, een kind schreeuwt omdat het bang is, een arts slaat een deur dicht omdat hij haast heeft. Zo’n geluidsniveau draagt niet bij aan stressreductie.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie lijdt de gezondheid van Europeanen zwaar onder geluid. Waarom is geluid zo gevaarlijk?
Pfeifer: Verschillende studies tonen aan dat mensen die in grote steden wonen vaker bepaalde aandoeningen hebben of ontwikkelen. Ze zijn vaak gevoeliger voor stress dan mensen die op het platteland wonen.
U zei dat een stilte-ervaring intensiever wordt door de nabijheid van natuur. Wat betekent dat precies?
Pfeifer: Afhankelijk van waar de deelnemers in onze studies de stilte hebben ervaren, veranderde de manier hun tijdsbeleving soms aanzienlijk. Bij wie de stilte ervoer in een natuurlijke omgeving en in combinatie met diepe ontspanning, voelde die periode soms dubbel zo lang aan dan ze eigenlijk was – en toch ervoeren ze die periode als aangenaam.
Is dat ongebruikelijk?
Pfeifer: Zeer ongebruikelijk! Stel je voor: je staat bij een bushalte te wachten en er staat nergens aangeduid wanneer je bus zal aankomen. Dan zal die periode op een onaangename manier eindeloos duren.
Ik krijg een flashback naar mijn jeugd op het platteland.
Pfeifer: (lacht) U bent vast niet de enige. En hier hebben we nu het omgekeerde effect: we hebben ontdekt dat de tijd van nietsdoen, gewoon zijn in stilte, significant langer aanvoelt maar als positief wordt ervaren. Bij leuke activiteiten doet zich meestal het tegenovergestelde voor. Hoe leuker iets is, hoe sneller de tijd meestal voorbijgaat.
Stilte wordt ook als foltermethode gebruikt. Wanneer wordt stilte ondraaglijk?
Pfeifer: Bijvoorbeeld wanneer stilte, in de zin van zwijgen, wordt afgedwongen. In het Engels is er de uitdrukking ‘to silence somebody’, iemand tot zwijgen brengen. Maar ook stilte door het verlies van spraakvermogen, of door taalbarrières of traumatische ervaringen kan ondraaglijk zijn. Hoe ambivalent het onderwerp is, blijkt uit een studie van collega’s uit de Verenigde Staten. Zij voerden al in 2014 experimenten uit die vergelijkbaar zijn met de onze, maar kwamen tot een compleet ander resultaat.
De zoektocht naar stilte: ‘In onze samenleving wordt iedereen voortdurend overprikkeld’
Niemand hield van stilte?
Pfeifer: Alle deelnemers beschreven de stilteperiode als negatief. Meer nog: veel van hen zouden volgens de interpretatie van de onderzoekers zelfs geld hebben betaald om aan een negatieve stimulus zoals een elektrische schok te worden blootgesteld.
Liever een elektrische schok dan een paar minuten alleen zijn? Hoe komt het dat de studies tot zulke verschillende resultaten kwamen?
Pfeifer: Een verklaring die we hiervoor hebben gevonden, is dat in onze studies niet alleen de nabijheid van natuur een verschil maakte, maar ook de aanwezigheid van een professional. Stilte op zichzelf werkt al, maar wanneer er een professional aanwezig is, worden de positieve effecten nog versterkt.
‘We willen allemaal graag alleen zijn, maar niemand wil alleen móéten zijn.’
Hebben we het gevoel nodig dat we niet alleen zijn in de stilte?
Pfeifer: Misschien. We denken in ieder geval dat de aanwezigheid van een professional ertoe bijdraagt dat mensen echt met stilte bezig zijn. De professional ritualiseert de stilte-ervaring en begeleidt die als het ware professioneel. De Britse psychoanalyticus en kinderpsychiater Donald Winnicott schreef dat het voor een gezonde menselijke ontwikkeling noodzakelijk is dat we al als zuigeling een vorm van alleen zijn in stilte ervaren.
En dat betekent waarschijnlijk niet dat je jouw kind in de auto laat terwijl je boodschappen doet.
Pfeifer: Natuurlijk niet. Want volgens Winnicott is alleen zijn in stilte pas gezond als het kind weet dat er een verzorgende persoon in de buurt is. Het gaat dus ook hier om een vorm van stilte waarvan de zuigeling weet dat hij er invloed op heeft.
Dan komen we misschien tot de kern: stilte kunnen ervaren betekent alleen kunnen zijn?
Pfeifer: Een mooie gedachte, zo kun je het zien. We willen allemaal graag alleen zijn, maar niemand wil alleen moeten zijn.
De schrijver en avonturier Erling Kagge reisde naar de Zuidpool om stilte te ervaren en daar een essay over te schrijven. In grote steden is het altijd luidruchtig. Hoe kan ik in het dagelijks leven toch stilte vinden?
Pfeifer: Dat is geen hogere wiskunde. Een truc is om in je eigen huis op zoek te gaan naar de stilste plekken, daar even te blijven en jezelf af te vragen: wat maakt precies deze plek bijzonder? Het zal er niet volledig stil zijn, maar dat hoeft ook niet om effect te hebben. Je kunt ook een hoofdtelefoon met noisecancelling opzetten zonder muziek af te spelen.
‘Ga in je eigen huis op zoek naar de stilste plekken, blijf daar even blijven en vraag jezelf af: wat maakt precies deze plek bijzonder?’
Het gaat dus om het inbouwen van stilte-eilanden in het dagelijks leven. Hoeveel stilte heeft een mens nodig?
Pfeifer: Stilte werkt niet als ibuprofen. Niemand kan je zeggen hoeveel je ervan nodig hebt. Ik kan niet zeggen dat ik elke dag drie minuten stilte nodig heb en dan gezonder ben. Een stilte waarvan ik weet dat ze mij goed doet, is in principe eerst en vooral een gezonde stilte.
Elke stilte die ik zelf heb gekozen, is een goede stilte?
Pfeifer: Ja. Maar ook een stilte die mij overkomt, kan mooi zijn. Dat kent men uit gesprekssituaties. Er zijn momenten van stilte die totaal onaangenaam zijn. Anderzijds kan een plotselinge pauze in een gesprek ook prachtig zijn.
Omdat stilte een intimiteit met zich meebrengt die geluid mist. Je moet de stilte kunnen delen.
Pfeifer: Precies. Samen een moment van stilte delen kan iets heel moois zijn. Ik maak het vaak mee wanneer muzikanten in een band beginnen te improviseren. Plots is er een stop, die ze niet met elkaar hebben afgesproken. En zonder uitzondering ervaren alle aanwezigen die stilte als iets heel betekenisvols.
Hebt u een favoriete stilte?
Pfeifer: Ik hou van de stilte die ik ‘s avonds ervaar tijdens het wandelen. Of, zoals ik daarnet al zei, het moment dat ik samen met anderen muziek maak en er een ongepland stilte ontstaat. Dat zijn bijzondere stiltes, magische stiltes. En ik geloof dat het de taak van de mens is om zijn persoonlijke, magische stilte te vinden.
Bio Eric Pfeifer
Geboren in 1982.
Psychotherapeut, muziektherapeut en professor esthetiek en communicatie aan de Katholieke Hogeschool Freiburg.
Zijn onderzoek richt zich op natuur, stilte en muziek in de context van gezondheid en welzijn, zingeving en psychische gezondheid, kunstzinnige therapie en psychotherapie.
