De langetermijneffecten van een hongerstaking: ‘Zes jaar lang heb ik psychologische hulp nodig gehad’

Honderden sans-papiers in de Brusselse Begijnhofkerk en op de campussen van de VUB en ULB zijn al meer dan een week in hongerstaking. Hoewel de risico’s op korte termijn gekend zijn, worden de langetermijngevolgen voor lichaam en geest vaak over het hoofd gezien. ‘De permanente schade kan op verschillende lichaamsonderdelen een impact hebben.’

Nog tien dagen en dan moet Aziz(*) onder het mes. Zijn nieren doen het al een poos erg slecht en een operatie kan volgens de artsen niet langer worden uitgesteld. ‘Ik heb nierproblemen sinds ik deelnam aan de hongerstaking van 2009,’ vertelt de in Marokko geboren 48-jarige man. ‘De laatste vijf jaar is het probleem erger geworden. Ik heb ook nog steeds maagpijnen en kamp met depressies.’

Aziz is sinds 2003 in ons land, maar kreeg geen verblijfsvergunning. Toen een groep sans-papiers in 2009 besloot om in een parking op de campus van de Vrije Universiteit Brussel in hongerstaking te gaan, sloot Aziz zich aan bij de wanhoopsdaad. Bijna vijftig dagen hield hij dat vol, maar de aanslag op zijn lichaam was groot. Aan razendsnel tempo ging de man van 58 naar 41 kilogram. De tijdelijke verblijfskaart om medische redenen die elke deelnemer van de hongerstaking van 2009 ontving, kreeg voor Aziz geen vervolg.

‘Sindsdien word ik met zowel fysieke als mentale problemen geconfronteerd,’ aldus Aziz. ‘Anderhalve maand geleden belandde ik nog op de spoeddienst. Toen ze me deze keer vroegen of ik zou deelnemen aan de hongerstaking, heb ik – hoewel mijn situatie nog steeds hopeloos is – nee gezegd. Ik ben ziek, ik kan dat niet meer.’

Of de gezondheidsproblemen van Aziz een gevolg zijn van zijn hongerstaking, is volgens Christophe Matthys, professor humane voeding aan de KU Leuven, moeilijk te zeggen. ‘De dagdagelijkse levensomstandigheden van mensen zonder papieren zijn natuurlijk niet optimaal en die spelen ook een grote rol. De kans is groot dat deze man na zijn hongerstaking niet perfect werd opgevolgd.’

Maar dat een hongerstaking op lange termijn gevolgen kan hebben, sluit Matthys zeker niet uit. ‘Van zodra mensen opnieuw beginnen eten, worden ze wel bijgevoed, maar hetzelfde gebeurt niet altijd voor micronutriënten zoals vitamines en mineralen. Dat wordt ook niet meteen vastgesteld: een gebrek daaraan kan op langere termijn nog problemen veroorzaken. Uit studies weten we dat bij mensen die gedurende langere periode niet eten, hersenmassaverlies optreedt. Ook neuronen sterven dan af. Die permanente schade kan op verschillende lichaamsonderdelen een impact hebben, zoals op de nieren.’

Tweede hongerstaking

Op korte termijn zijn de fases die een lichaam doorloopt wanneer het geen voedsel krijgt, goed gekend. Nadat de suikerreserves zijn verbruikt, spreekt ons lichaam de vetten aan. Nadien worden de spieren aangetast: deze fase kan onomkeerbare gevolgen hebben. Hoe lang elke fase duurt, hangt af van persoon tot persoon. Gemiddeld kan een mens enkele weken zonder voedsel. Van de naar schatting 700 sans-papiers die momenteel in hongerstaking zijn, werden al meerdere mensen even opgenomen in het ziekenhuis.

Slechts weinig studies focussen echter op de langetermijngevolgen van een hongerstaking. Uit onderzoek dat Rita Vanobberghen, huisarts bij Geneeskunde voor het Volk en onderzoekster aan de Vrije Universiteit Brussel, met collega’s in 2019 in de Journal of Immigrant and Minority Health publiceerde, blijkt evenwel dat meer dan de helft van de deelnemers aan de hongerstaking van 2009 na vijf jaar nog steeds met fysieke en mentale problemen kampte. Vooral maagproblemen, rugklachten en verminderd gezichtsvermogen, maar ook nachtmerries en depressies zijn de meest voorkomende klachten.

‘We konden 46 van de 100 ex-hongerstakers vijf jaar na de staking opnieuw spreken,’ vertelt Vanobberghen. ‘Ze waren hoofdzakelijk afkomstig uit Marokko, Guinee, Pakistan, Mauritanië en enkele andere landen. Gemiddeld waren ze 33 jaar oud en reeds vijf jaar in België illegaal aan het werk vooraleer ze besloten deel te nemen aan de hongerstaking. 65 procent van de respondenten gaf vijf jaar na hun protestactie aan nog steeds met fysieke en psychologische problemen te kampen die zij linkten aan hun deelname aan de hongerstaking. Negen mensen meldden nog steeds maag-darmproblemen te hebben, acht respondenten hadden rugklachten en drie mensen kampten met een aangetast gezichtsvermogen.’

Naast de fysieke gevolgen, haalden de deelnemers ook mentale problemen aan. Twaalf respondenten gaven aan sinds de hongerstaking met stress en nervositeit geconfronteerd te worden, vijf hadden nog steeds nachtmerries van de wanhoopsdaad en vier werden getroffen door depressie. ‘De helft betreurde ooit deelgenomen te hebben,’ vult Vanobberghen aan. ‘Vooral zij die er geen verblijfsvergunning aan over hadden gehouden, gaven aan nooit meer deel te willen nemen.’

Dat gold echter niet voor iedereen. Meerdere sans-papiers die vandaag aan de hongerstaking deelnemen, deden dat ook al in 2009. Zo ook de Marokkaanse Houcine (43), die meer dan 25 jaar geleden in België arriveerde. In 2009 deed hij het bijna 50 dagen zonder voeding. ‘Ik kampte toen met nier- en andere gezondheidsproblemen. Maar vooral de psychologische problemen sleepten het langst aan,’ aldus Houcine. ‘Zes jaar lang heb ik psychologische hulp nodig gehad. Vandaag heb ik minder medische problemen, behalve dan wat de spieren in mijn benen betreft. Af en toe voelt het nog steeds aan of er mieren in mijn kuiten zitten.’

Maar volgens Houcine bestaat er geen andere optie dan opnieuw deel te nemen. ‘Ik heb op alle mogelijke deuren geklopt, alle mogelijke strategieën verkend. Mijn vrouw en kinderen wonen hier, en hebben papieren. Ik heb te veel afgezien om nu nog op te geven. De hongerstaking is mijn laatste hoop.’

Blijvende uitdaging

Vanobberghen geeft aan dat het natuurlijk een fragiele groep betreft, die door de hongerstaking nog fragieler geworden was. ‘Het maatschappelijk kader en de medische voor- en nageschiedenis is in deze situatie minstens zo belangrijk. We konden ook niet vergelijken met klachten die ze vóór de hongerstaking hadden. Bijkomend onderzoek is dus welkom.’

Ook voor gezondheidswerkers zou bijkomende informatie over het verloop en de gevolgen van een hongerstaking niet onwelkom zijn. Door het groeiende aantal geweigerde asielaanvragen zullen hongerstakingen een blijvende uitdaging zijn, schreef Vanobberghen in 2019. ‘Dat lijken vandaag haast profetische woorden. In België lijken we bijna om de tien jaar met hongerstakingen geconfronteerd te worden. Als arts of verpleger is het niet zo makkelijk om met dergelijke situaties om te gaan. Wij worden opgeleid om mensen te genezen. Als je als arts bij een patiënt komt die omwille van een hongerstaking meldt dat hij rug- of hoofdpijn heeft, sta je voor een dilemma. Je weet immers dat de oplossing eten is.’

‘Maar op zo’n moment respecteer je zijn of haar keuze. Je biedt paracetamol aan, legt uit dat ze in deze fase nog niet ongerust moeten zijn. Naar mijn mening is het onze taak om op tijd te detecteren en signaleren wanneer er onomkeerbare gevolgen zitten aan te komen,’ aldus Vanobberghen. ‘Dan is het moment aangebroken dat we als arts moeten vragen om op te houden met de hongerstaking.’

* Om privacyredenen zijn enkele namen in dit interview gewijzigd.