Dagdromen is geen verloren tijd

Je zit gezellig met een boek in de hand, en plots besef je dat je ogen al een poos over de pagina’s glijden zonder dat er iets van tot je doordringt. Je gedachten waren elders.

Je zit gezellig met een boek in de hand, en plots besef je dat je ogen al een poos over de pagina’s glijden zonder dat er iets van tot je doordringt. Je gedachten waren elders: bij dat leuke feestje van gisteren, of bij die rotopmerking van je vriendin, of bij je planning voor de komende week. Dagdromen vervult belangrijke functies. “Ik ben helemaal niet afwezig”, repliceerde de 19de-eeuwse psycholoog William James toen hij beschuldigd werd van verstrooidheid. “Ik ben gewoon aanwezig bij mijn eigen gedachten.” Een lucide opmerking, waarvan de waarde lange tijd niet werd ingezien. Freud beschouwde dagdromen als kinderlijk en neurotisch. Tot in de jaren 1960 meenden psychologen dat het tot psychische stoornissen kon leiden, waaronder schizofrenie.

Pas toen duidelijk werd hoe vaak wij ons verliezen in mijmeringen, begonnen wetenschappers dit aspect van onze mentale leefwereld ernstig te nemen. Afhankelijk van de definitie blijken wij 30 tot 50% van onze tijd te besteden aan dagdromen. Het komt erop neer dat onze aandacht 1500 à 2000 keer per dag van onze directe bezigheden wegfladdert. Het is onwaarschijnlijk dat een activiteit die zoveel mentale energie opslorpt, geen evolutionaire voordelen zou bieden.

Geen luie modus

Dagdromen is als film kijken, maar dan in de privéruimte van je hoofd en met jezelf als regisseur. We herbeleven voorbije gebeurtenissen, fantaseren over de toekomst en bedenken strategieën om met uitdagingen om te gaan. We interpreteren sociale interacties, gaan in discussie met onszelf of met anderen, doen aan zelfkritiek of geven onszelf schouderklopjes.

Dagdromen zijn opvallend rijk en erg persoonlijk. Ze weerspiegelen onze voornaamste bekommernissen, onze doelstellingen en verlangens, onze zorgen en angsten, onze kennis en overtuigingen. We kunnen ze bewust beleven, maar vaak duiken ze op en verdwijnen ze weer zonder dat we daar erg in hebben. We gaan meer dagdromen als onze taken weinig alertheid vereisen, maar ook bij stress, somberheid en verveling. Dat betekent niet dat onze hersenen in de luie modus schakelen: bepaalde delen worden net erg actief.

Binnenkijken slorpt energie

Onze hersenen rusten nooit. Als er minder externe eisen aan ze gesteld worden, schiet er een reeks gebieden in werking die instaan voor het ophalen van persoonlijke herinneringen en voor het vermogen ons onszelf en de gevoelens en gedachten van anderen voor te stellen. Je denken wordt daardoor innerlijk gefocust. Je aandacht verlegt zich van de buitenwereld naar jezelf en je begint te dagdromen.

Dat dit netwerk spontaan aan de slag gaat zodra ons brein weinig omhanden heeft, geeft aan dat dagdromen belangrijke functies vervult. Onze hersenen zijn immers een energieverslindend orgaan. Ze verbruiken zo’n kwart van alle beschikbare energie, terwijl ze maar enkele procenten van ons lichaamsgewicht uitmaken. Ze zouden kunnen beslissen even in sluimerstand te gaan om calorieën te besparen, maar dat doen ze niet. Het dagdroomnetwerk suggereert alvast waarom dat het geval is.

Mentaal tijdreizen

Als we alleen maar in het hier en nu zouden leven, zonder herinneringen of toekomstvisie en zonder een breder besef van onze verlangens, capaciteiten en beperkingen, zou er geen sprake zijn van een ik. Een cruciale functie van dagdromen, zo geeft het dagdroomnetwerk aan, is dat het een gevoel van samenhang creëert tussen onze ervaringen uit het heden, het verleden en de toekomst.

Mijmeren is spontaan mentaal tijdreizen. Als we die aangename kennismaking van gisteren herbeleven in ons hoofd, proberen we ons al een volgende ontmoeting voor te stellen en denken we misschien terug aan gelijkaardige wederwaardigheden in het verleden, en wat er toen misliep. Onze gedachten situeren zich alleen maar in het moment als we opgaan in een bepaalde taak. Zodra onze aandacht verslapt, waaieren ze vanzelf uit naar wat voorbij is en naar wat komen gaat. Door heden, verleden en toekomst op die vrijelijke manier met elkaar te verweven, zorgt dagdromen ervoor dat we ons doorleefd in een levensgeschiedenis voelen staan. Met andere woorden: het is cruciaal voor ons gevoel dat we over een zelf beschikken.

Herkauwen strekt tot lering

Dagdromen heeft nog andere voordelen. Het is een manier om de buitenwereld in onze innerlijke leefwereld te integreren. Het geeft ons de kans om uitdagingen die voor ons liggen, zoals een jobinterview of een afspraakje, mentaal voor te bereiden. Door op voorhand verschillende scenario’s en hun mogelijke gevolgen door te nemen, zullen we betere beslissingen nemen en minder voor verrassingen komen te staan. Het biedt ons de gelegenheid om lessen te trekken uit onze mislukkingen en successen: onderzoek van wat er verkeerd liep of net heel goed ging, leert ons welke strategieën we voortaan het best vermijden of verder uitbouwen.

Dagdromen laat ons ook toe om voorbije ervaringen te herinterpreteren in het licht van nieuwe informatie. Het helpt ons bij het reguleren van onze emoties, want door een gebeurtenis te herkauwen kun je ze beter rationaliseren.

Het kan onze creativiteit stimuleren en ons oplossingen voor problemen aanreiken. Het dient ook als herinneringsmechanisme: het zorgt ervoor dat we, terwijl we met onze dagelijkse taken bezig zijn, onze bredere agenda niet uit het oog verliezen.

Het gevaar van fantasie Toch kan het de verkeerde kant uitgaan. Sommige mensen dagdromen obsessief. Ze ervaren hun innerlijke virtuele wereld als veel intenser dan de wereld daarbuiten en kunnen zich maar moeilijk van hun fantasieën losrukken. Daardoor hebben ze vaak problemen met studeren en werken en raken ze sociaal geïsoleerd. De scheidingslijn tussen gezond en excessief dagdromen is echter vaag. Zolang je fantasieën positief getint zijn, je een gevoel van controle hebt en ze je niet belemmeren in je dagelijks functioneren, heb je weinig reden tot ongerustheid.

Griet Vandermassen