Daar is de hersenpil: pompen we straks allemaal ons brein op?

In de wereld van biohackers zijn ze al stevig ingeburgerd: breinboosters die de mentale focus optimaliseren voor de beste cognitieve topprestaties. Welke ‘slimme medicijnen’ houden uw brein bij de pinken?

Stel u voor dat er een stof zou bestaan die je vermoeidheid vermindert, je humeur verbetert en je geheugen, concentratie, creativiteit en productiviteit aanwakkert. Twee keer raden: ze bestaat al. En de kans is groot dat u er verslaafd aan bent. We hebben het over cafeïne.

Het Westen draait op koffie, het andere deel van de aardbol op thee. Hele industrieën en economieën zouden een stuk minder snel groeien als de wereld cafeïneloos zou zijn, zo wordt weleens beweerd. Je zou zelfs sancties op koffie en thee kunnen inzetten als geopolitiek wapen. ‘De Russen zijn fervente theedrinkers. Het zou zeker een impact hebben op de oorlog in Oekraïne als we hun toevoer afsnijden’, meent auteur en Harvard-professor Michael Pollan.

Cafeïne heeft vooral baat als u het doelbewust inneemt. Hebt u een belangrijke meeting waarin veel details zullen worden meegegeven? Drink dan 200 milligram cafeïne (een grote kop koffie) vlak voor of meteen na het horen van wat u wilt onthouden. Al moet gezegd dat het positieve effect op het geheugen in de eerste plaats geldt voor mensen die normaal nooit cafeïne consumeren.

Noötropica

Maar vergeet uw bakje troost. In de natuur zijn er nog duizenden bioactieve bestanddelen of zogenaamde noötropica, waarvan aangenomen wordt dat ze de hersenkracht versterken. Biohackers, de doe-het-zelfbiologen van Silicon Valley, slikken duchtig noötropica en synthetische smartdrugs, zoals dextroamfetamine (Adderall) en methylfenidaat (Ritalin) om hun concentratie en geheugen te verbeteren, en zelfs om hun geluksgevoel te verhogen. Waarom zouden we miljoenen jaren passief afwachten voordat de evolutie ons betere hersenen biedt, zo redeneren ze. Ons brein kan nu al ‘gehackt’ worden om het beter te laten presteren.

Voedingssupplementen voor allerlei kwalen liggen bij veel mensen in de keukenkast, maar de vraag naar supplementen voor de hersenen om de ‘beste versie van onszelf’ te worden, klinkt steeds luider. De hoge snelheid waarmee de arbeidsmarkt voortdendert, is amper nog te volgen, we zijn uitgeput en missen mentale focus, het brein krijgt de overdaad aan informatie en prikkels niet langer verwerkt.

Een perfect businessmodel dus voor een wereldwijde noötropicamarkt, die over een jaar of tien miljarden waard zal zijn.

Ciska Wyns, apotheker en hoofd Onderzoek & Ontwikkeling bij KeyPharm Laboratories, ziet nu al een duidelijke verschuiving. ‘Noötropica is eigenlijk een hip woord voor zaken die we in de plantengeneeskunde al langer kennen, zoals ginsengwortel, ashwagandha, bacopa en ginkgo biloba. Vroeger werden cognitieboosters vooral door ouderen genomen die wat last hadden van vergeetachtigheid, nu zijn ze vooral populair bij studenten en e-gamers voor meer focus en aandacht.’

Minder stress

‘Noötropica beïnvloeden de hersenen op drie verschillende manieren’, legt neurowetenschapper Leen Decorte uit. ‘Ze verbeteren de zuurstoftoevoer naar de hersenen, bevorderen de beschikbaarheid van de neurotransmitters en beschermen de zenuwcellen dankzij een antioxidatieve werking. Dat betekent dat ze toxische stoffen opruimen in de hersenen. Dat is alleen mogelijk als de actieve bestanddelen in de planten door de bloed-hersenbarrière raken, wat niet bij alle planten het geval is. De ingrediënten komen uit de traditionele fytotherapie, maar het vernieuwende vandaag is dat de stoffen steeds meer verfijnd worden door bijvoorbeeld de standaardisatie van het actieve bestanddeel te verhogen.’

Dat bepaalde stoffen de cognitie en het centrale zenuwstelsel wel degelijk stimuleren, zullen heel wat koffiedrinkers wel al gemerkt hebben. ‘Maar koffie is niet het meest duurzame stofje om de hersenfunctie te boosten’, waarschuwt Decorte. ‘Stress door cafeïne vreet aan het energieniveau en wordt gevolgd door het bekende dipje. Wie een langere periode prestaties moet leveren, bijvoorbeeld tijdens de examens, is beter af met supplementen die een balancerend effect hebben: ze verbeteren tegelijk de alertheid en verminderen stress, waardoor studenten langer gefocust kunnen blijven.’

Ashwagandha

Een interessante stof in dat opzicht is L-theanine. De Amerikaanse zangeres Taylor Swift stelde onlangs in een interview dat ze het supplement neemt om haar angstaanvallen tegen te gaan. Sindsdien promoten heel wat van haar fans het op TikTok.

‘L-theanine komt van nature voor in groene thee en matcha, dat daarnaast ook cafeïne bevat. Het heeft een antioxidatieve werking en verbetert de aandacht en het geheugen’, weet Wyns. ‘Belangrijk is de combinatie van L-theanine en cafeïne. De cafeïnekick blijft gegarandeerd zonder dat het stressgehalte omhoog gaat. Een ander recent ontdekt noötripicum is het extract van citroenmelisse, dat op een specifieke receptor gaat binden en ervoor zorgt dat er meer acetylcholine aanwezig is, wat de focus verhoogt. Dat product heeft al een merkbaar effect binnen het uur. Heel wat innovatieve ingrediënten zitten nog in de pijplijn, maar door de Europese novel food-wetgeving, die een uitvoerige registratieprocedure vereist, zal het nog een aantal jaren duren voor ze op de markt komen.’

Naast de nieuwe ontdekkingen zijn andere neuroactieve stoffen al eeuwen bekend in traditionele geneeswijzen, zoals extracten van de ashwagandha-wortel, waarvan het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) onlangs adviseerde om geen voedingssupplementen met die stof te gebruiken vanwege het gevaar op vergiftiging.

‘Een vreemd advies dat op weinig gebaseerd is’, vindt Wyns, die het supplement zelf neemt. ‘De ashwagandha-wortel is een adaptogeen die al enkele duizenden jaren in de ayurvedische geneeskunde wordt gebruikt om onder andere de cognitieve vermogens en de concentratie te verbeteren. De wortels van ashwagandha die gebruikt worden in moderne voedingssupplementen zijn perfect veilig, zoals ook werd aangetoond in veiligheidsstudies. Van de miljoenen gebruikers zijn er slechts enkelen die ietwat verhoogde leverenzymen vertonen, maar uit de klinische studies blijkt dat er qua nevenwerkingen geen significant verschil te zien is met een placebo. Het RIVM waarschuwt ook voor het supplement bij zwangere vrouwen, maar dat lijkt me nogal wiedes. Het gebruik van onnodige supplementen tijdens de zwangerschap wordt sowieso afgeraden.’

Wetenschap of marketing?

Het gebruik van noötropica-supplementen om niet-medische redenen staat ter discussie. Het klinisch onderzoek bevindt zich nog maar in een beginfase. De kloof tussen wat het wetenschappelijke bewijs suggereert en wat de industrie beweert, is vaak groot. Niet meer dan goede marketing, dus?

Neuroloog Sebastiaan Engelborghs (UZ Brussel, VUB en UAntwerpen) volgt de wetenschappelijke literatuur omtrent supplementen voor een verbeterde geheugen of cognitieve werking nauwgezet op. Hij is niet op de hoogte van degelijke placebo-gecontroleerde studies van een noötropicum dat het geheugen verbetert.

‘Als arts en wetenschapper trek ik de grens bij evidencebased geneeskunde en tot dusver is er nog bij geen enkel supplement een breinboostend effect aangetoond in een dubbelblind, placebogecontroleerd onderzoek. Er zullen vast wel enkele positieve case reports zijn, maar voor mij is dat onvoldoende evidentie om het gebruik ervan aan te bevelen.’

Bovendien hebben noötropica niet bij iedereen hetzelfde effect omdat we allemaal een verschillende hersenchemie hebben. In Silicon Valley worden supplementen daarom ingenomen in de vorm van gepersonaliseerde stacks (porties) voor welbepaalde doeleinden, van gaming stacks tot dopamine stacks.

Er zijn ook nog enkele zwarte gaten in het hele noötropicaverhaal. Zo weten we nog maar een fractie van hoe de menselijke hersenen werken. Mogen we ze dan wel al kruiden met boosters? Het is nog maar de vraag of hersensupplementen gevolgen zullen hebben voor het neurologische ontwikkelingstraject, al dan niet op lange termijn, bij jongeren in hun late tienerjaren en vroege volwassenheid, wanneer de hersenen in hun laatste rijping zijn.

Cafeïnehoudende energiedrankjes worden afgeraden voor kinderen. En Ritalin kan de zich ontwikkelende prefrontale cortex beschadigen bij jongeren die geen ADHD hebben, wat leidt tot problemen met het geheugen en multitasking.

Dementie vertragen?

Door de vergrijzende bevolking nemen leeftijdsgerelateerde neurodegeneratie en ziekten zoals dementie toe. In 2030 zullen volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wereldwijd ongeveer 40 procent meer mensen met dementie leven dan in 2019. Het idee dat noötropica of smartdrugs zullen leiden tot een betere preventie of zelfs een behandeling van dementie, is prikkelend. Maar, helaas, niet meer dan dat.

‘Beweren dat een voedingssupplement de ziekte van Alzheimer kan behandelen, is desinformatie’, benadrukt Decorte. ‘Er bestaat momenteel geen behandeling tegen alzheimer, ook niet in de vorm van een voedingssupplement, aangezien er zo veel factoren aan het werk zijn, zoals erfelijke belasting. Al zijn er wel aanwijzingen in studies dat de actieve stof in kurkuma, curcumine, in een bepaalde geoptimaliseerde vorm door de bloed-hersenbarrière heen gaat en zich bindt aan amyloïde- en tau-eiwitten, die een belangrijke rol spelen in het alzheimerproces. Let wel, door wat kurkumakruid over je curry te strooien zul je geen effect zien in de hersenen. Het gaat om een hoog percentage van de actieve stof.’

‘Als mijn patiënten naar mijn mening vragen over voedingssupplementen, zoals visolie of curcumine, dan leg ik hen uit dat er geen bewijs van gunstig effect is geleverd en dat ik het daarom niet kan aanbevelen’, zegt neuroloog Engelborghs. ‘Destijds werd het erg populaire noötropicum piracetam voorgeschreven aan mensen met geheugenklachten, al dan niet door een ziekte van Alzheimer. Dat was eerder een gevolg van een agressieve marketingcampagne van de producent dan van een klinisch bewijs. Alleen bij mensen met postanoxische myoclonieën (spiersamentrekkingen na een zuurstoftekort, nvdr) is er een bewezen werkzaamheid. Voor Souvenaid, een cocktail van voedingssupplementen, heeft men in een dubbelblinde, placebogecontroleerde studie wél een significant gunstig effect gezien op de cognitieve functies bij een beginnende ziekte van Alzheimer. Omdat men twijfelde aan de klinische relevantie van die effecten is het in België nooit op de markt gekomen als medicinaal voedingssupplement.’

Ook rauw cacaopoeder zou volgens studies hersenveroudering kunnen tegengaan dankzij de flavanolen die erin zitten. ‘Flavanolen hebben een antioxiderend effect,’ bevestigt Engelborghs, ‘maar sommige vitamines, zoals vitamine C, hebben dat effect ook. Als je gezonde, evenwichtige voeding eet, krijg je genoeg van die antioxidanten binnen en heb je die supplementen helemaal niet nodig.’

Breinvoeding

Dat is meteen de belangrijkste boodschap die neuroloog Engelborghs wil meegeven: ons klassieke westerse voedingspatroon is ongezond en we eten te veel. ‘Verse groenten en fruit, vis en olijfolie bevorderen de hersengezondheid. In combinatie met lichaamsbeweging en intellectueel actief blijven, kunnen we dementie zelfs voorkomen of de eerste symptomen uitstellen.’

‘Een noötropicum is geen quick fix voor een complex probleem,’ bevestigen Decorte en Wyns, ‘maar het kan wel een aanvulling zijn op een gezonde levensstijl. En misschien moeten we ook eens nadenken over wat we allemaal van onze dierbare hersenen vragen in de wereld die nooit stilstaat. De jeugd wordt al van kleins af blootgesteld aan een hoop prikkels die vechten om aandacht. Ook daar moeten we oog voor hebben.’