CVS, burn-out en andere onbegrepen ziektes: waarom keert ons lijf zich plots tegen ons?

Je sukkelt met langdurige moeheid, chronische nek- en rugpijnen, spijsverteringsklachten of andere uitputtingssyndromen en je huisarts vertelt je steevast dat er lichamelijk niets mis met je is? ‘Je lichaam probeert je wel degelijk iets te vertellen’, zegt dokter Kris Van Kerckhoven. ‘Pas als je ernaar luistert, kan je jezelf genezen.’

Plots ben je op. Je voelt je moe, zo moe. Compleet uitgeput, mentaal en fysiek, zonder een directe aanleiding. Je ervaart onverklaarbare nek- en rugklachten, spijsverteringsproblemen, concentratiestoornissen, hoofdpijn, je kan geen licht of lawaai meer verdragen… Vreemd genoeg is er op scans en echo’s niets te zien. Ook bloedtests tonen geen noemenswaardige problemen aan. Wat is er in hemelsnaam aan de hand? Naar de fysiotherapeut, dan? De osteopaat, fasciatherapie… Niets helpt. De kosten lopen op, de klachten blijven. En op de koop toe verklaart het controleonderzoek van het ziekenfonds je perfect geschikt voor de arbeidsmarkt. In werkelijkheid kan je nauwelijks je veters strikken…

Waarom keert je lijf zich plots tegen jou zonder dat er een oorzaak lijkt te zijn? Al wie ooit met uitputtingsziektes als het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS), fibromyalgie, burn-out, chronische hyperventilatie, tinnitus, prikkelbare darmsyndroom of spastische colon te maken kreeg, breekt er zich onophoudelijk het hoofd over. Het maakt patiënten gefrustreerd, onbegrepen en machteloos. Niemand krijgt immers graag te horen dat zijn ziekte onder de noemer “Somatisch Onvoldoende verklaarbare Lichamelijke Klachten” (SOLK) valt. Door sommige huisartsen worden ze zelfs weggestuurd met de woorden ‘het zal de stress wel zijn’. Of nog erger, ‘het zit tussen je oren.’

Moeten we er dan van uitgaan dat SOLK-klachten een lichamelijke uiting zijn van een psychisch probleem? ‘Hoegenaamd niet’, zegt Kris Van Kerckhoven, huisarts en adviserend geneesheer bij een onafhankelijk ziekenfonds. Van Kerckhoven krijgt in zijn praktijk geregeld te maken met onverklaarbare moeheid, pijnen en ontstekingen. In zijn boek ‘Altijd moe & chronische pijn?’ legt hij uit waarom de symptomen niet het gevolg zijn van psychische problemen, maar wel van onderliggende emoties die niet worden erkend. ‘Het onderscheid tussen beide is belangrijk’, legt hij uit. ‘Wanneer ik bijvoorbeeld begin te blozen in een sociale situatie, dan reageert mijn lichaam op een emotie. Dat is niet psychisch. Hoe meer ik me zorgen maak en in mijn psyche aandacht geef aan dat blozen, hoe erger het wordt. De oorzaak is emotioneel en wordt niet aangestuurd vanuit de psyche. Dat laatste is het nieuwe brein, terwijl de emotie ontspruit uit het oeroude reptielenbrein.’

Blozen is gelukkig nog iets onschuldigs, maar chronische pijn, prikkelbaarheid of angst en vermoeidheid zijn dat niet. Volgens Van Kerckhoven zijn ook die klachten een uiting van emoties die vaak vast komen te zitten in het onderbewuste. Blijven ze daar omdat je ze opkropt, inslikt of onderdrukt, dan kunnen ze lichamelijke programma’s in het limbische systeem (het gebied waar geest en lichaam samenkomen en dat pijn, emotie en stemming regelt) in de hersenen verstoren en een toxisch effect hebben op het lichaam met alle gevolgen van dien.

De oorzaak van de klachten zit dus wel degelijk tussen de oren, maar niet volgens de Freudiaanse filosofie. De ziektesyndromen zijn niet het gevolg van haperingen in de psyche, die zich vaak in het verleden situeren, maar gerelateerd aan het leven van de patiënt in het hier en nu.

SOLK-klachten hebben allerlei verschillende symptomen, maar volgens uw theorie zijn het verschijningsvormen van hetzelfde probleem als je naar de oorzaak kijkt. Wat bepaalt dan of je CVS of prikkelbare darmsyndroom krijgt, en bijvoorbeeld geen burn-out, tinnitus of depressie?

Van Kerckhoven: ‘Een mens is geen machine. Verschillende reacties van ons lichaam worden bepaald door verschillen in onze voorgeschiedenis, onze individuele levensomstandigheden en erfelijke sterktes en zwaktes. Zet 100 CVS- of fibromyalgiepatiënten naast elkaar en je zal zien dat er geen twee dezelfde klachten hebben. Dat geldt trouwens ook voor andere diagnoses. Als wij allemaal dezelfde smaakpapillen hebben op onze tong, hoe komt het dan dat ik graag frieten eet en jij pannenkoeken?’

U heeft het ook niet begrepen op het etiket ‘SOLK’ omdat volgens u de lichamelijke klachten wel degelijk somatisch verklaard kunnen worden, namelijk door een chronische overactiviteit van de HPA-as (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as) met bijnieruitputting en autonome disfunctie als gevolg. Maar waarom zijn er dan geen aantoonbare specifieke biomarkers te herkennen in het lichaam?

Van Kerckhoven: ‘De biomarkers zijn er wel degelijk, in de vorm van cortisol en adrenaline. Maar aangezien de klachten onbewust gestuurd worden vanuit onze oude hersenen en de stressrespons een hele normale respons is, zijn er geen afwijkingen in het bloed te vinden. Wanneer de normale stressrespons echter langdurig aanhoudt, komt het lichaam in een chronische alarmfase, waardoor er op verschillende vlakken uitputtingsproblemen kunnen ontstaan.’

‘Het stresshormoon cortisol is fundamenteel het belangrijkste hormoon dat onze immuniteit aanstuurt. Daarom zijn er bij sommige patiënten aantoonbare immuniteitsafwijkingen. De voortdurende “alarmfase” gaat ook gepaard met spierspanning. Op termijn zal een continue spierspanning zorgen voor spierpijnen, krampen, nek-, schouder- en ruglast, spanningshoofdpijn, slapeloosheid enz. Hoe langer de ziekte duurt, hoe meer biomarkers kunnen gaan afwijken. Voor mij is die slapeloosheid dus een zogenaamde biomarker voor chronische emotionele stress.’

Professor Guy T’Sjoen, hoofd van de dienst Endocrinologie en Stofwisselingsziekten van het UZ Gent, zegt dat bijnieruitputting niet bestaat. In de hele wetenschappelijke literatuur zou er niets te vinden zijn wat erop wijst dat bijnieruitputting zou kunnen bestaan. Het is een geloof.

Van Kerckhoven: ‘Ik ben geneigd om het oneens te zijn met die uitspraak. Ik vind in de wetenschappelijke literatuur meer en meer argumenten die erop wijzen dat bijnieruitputting een heel belangrijke rol speelt bij vele chronische al dan niet auto-immuunziekten. Zo blijkt uit een Zweeds onderzoek bij meer dan 7,5 miljoen mensen gedurende meer dan 30 jaar dat er een incidentie is van bijnieruitputting van 0,044 per 1000 persoon-jaren. Als we dat vertalen naar een begrijpelijk cijfer, betekent dat dat we in België met tien miljoen inwoners op tien jaar tijd 4400 nieuwe gevallen met bijnierinsufficiëntie zien. Daarnaast blijkt uit neurobiologisch onderzoek van de laatste jaren dat CVS wellicht samenhangt met een soort crash van het stresssysteem. Dat hangt samen met de HPA-as, waarbij de A staat voor “adrenal” oftewel bijnier.’

‘Maar au fond vind ik het niet zo belangrijk om hierin gelijk te halen. Mijn focus ligt niet op de verklaring, maar wel op de patiënt en hoe die zich voelt.Ik ben geen endocrinoloog, maar ik zou het heel interessant vinden om een alternatieve verklaring te weten voor waarom we zoveel chronisch zieke patiënten zien genezen door eigenlijk alleen maar emotioneel op het stresssysteem in te werken.’

Uw theorie leidt tot de hoopvolle boodschap dat de patiënt zichzelf kan genezen zonder hulp van medicijnen. Hoe kan hij dat doen?

Van Kerckhoven: ‘De basis van het genezingsproces is inzicht in de emoties. De patiënt moet leren het onderscheid herkennen tussen psychische en niet-psychische emoties, tussen gezonde fysieke moeheid en fysieke moeheid die getriggerd wordt door emoties. Hij moet begrijpen dat ons lichaam altijd reageert in het nu.’

Hoe moet ik mij dat concreet voorstellen?

Van Kerckhoven: ‘De patiënt werkt met een driestappenplan. Op het moment dat een fysieke klacht zoals vermoeidheid of pijn opsteekt, objectiveert hij allereerst de situatie. Waar is hij? Met wie? Wat doet hij? Ten tweede beschrijft hij de primaire emoties die zich in deze situatie manifesteren. Tot slot bepaalt hij op basis van die emotie wat hij vervolgens doet. Wanneer hij dat effectief uitvoert, voelt hij onmiddellijk het lichamelijke effect daarvan.’

Hoe reageert de reguliere medische wereld op uw aanpak? Stuit u daar op onbegrip?

Van Kerckhoven: ‘Als er onbegrip is, dan komt dat vooral door verkeerde veronderstellingen. Wanneer ik mijn visie tegenover huisartsen verduidelijk, ervaar ik juist een enorm enthousiasme. Toch is het praktisch vaak onmogelijk om hier ook echt mee aan de slag te gaan. De emotionele begeleiding van patiënten vraagt immers heel wat tijd, één tot anderhalf uur per patiënt. Ook het financiële plaatje moet kloppen. Je kan als huisarts een hogere vergoeding aanrekenen, maar niet iedereen kan dat dan weer betalen.’

Mensen met ‘vage klachten’ willen koste wat het kost een diagnose omdat ze willen weten wat er met hen scheelt, maar houden we de klachten niet in stand door aan al die stressgerelateerde symptomen zoveel labels te geven?

Van Kerckhoven: ‘Ik denk dat wij als artsen ons goed moeten bezinnen over wat we tegen een patiënt zeggen. Ik hoor regelmatig van collega-controle artsen, dat een patiënt “zich heeft genesteld in zijn invaliditeit” en “niet meer gemotiveerd is om eruit te komen”. Terwijl het dikwijls net het omgekeerde is: de patiënt wil beter worden, heeft er een helse zoektocht opzitten om verklaringen en oplossingen te vinden voor zijn klachten, en krijgt uiteindelijk veel te dikwijls van ons (artsen) te horen: het is erfelijk, het is ongeneeslijk, er is niks aan te doen, je moet het accepteren en aanvaarden, je leven aanpassen aan je ziekte. Wanneer ik iets gelijkaardigs tegen een patiënt zeg, vraag ik hem bijna letterlijk om zich te nestelen in een labeltje. Ik pleit dus voor minder labels en voor het behandelen van de fundamentele oorzaak.’

Tegenwoordig komt burn-out veel vaker voor dan vroeger, in de jaren 2000 waren er dan weer opvallend meer gevallen van de stressgerelateerde aandoening ‘muisarm’ dan nu. Hoe verklaart u die golfbeweging?

Van Kerckhoven: ‘Je kan die twee moeilijk met elkaar vergelijken. Het ene is een krampachtige houding die zich vertaalt in spierspanningen en tendinitis in een lidmaat, het andere betreft een totaal organisme. Terwijl een muisarm nog duidt op een lokaal overbelastingsprobleem, worden we op dit moment in onze maatschappij geconfronteerd met een algemeen overbelastingsprobleem. Ik krijg dagelijks mensen op consultatie die klagen dat het werk niet meer is wat het was. Wat men vroeger met tien deed, doet men nu met drie. Als je vroeger een probleem had, dan kon het bedrijf wel een aangepast licht werkje voor je zoeken. Dat lijkt voltooid verleden tijd. En bovenop de dagelijkse verhoging van de werkstress is er ook op privévlak een onvoorstelbare tsunami aan extra prikkels en verantwoordelijkheden. Je kan altijd en overal gebeld, ge-sms’t en gemaild worden en dan heb ik het nog niet over de sociale media gehad.’

‘Veel mensen leiden een leven dat letterlijk eivol zit. Waar ik vroeger op de bus naar huis nog rustig uit het raampje keek en van de bushalte naar huis kuierde, en dus kon verwerken en ontstressen, steek ik nu bij wijze van spreken zelfs de straat over met één oog op mijn gsm-scherm. Er lijken geen pauzes en verwerkingsmomenten meer te zijn, we worden continu gebombardeerd door prikkels.’

U pleit voor meer lichaamsintelligentie naast hoofintelligentie. We zijn emotioneel mindervalide, schrijft u. Moet het onderwijs daar bijvoorbeeld meer aandacht aan besteden?

Van Kerckhoven: ‘Absoluut ! Hoe vaak lees je niet dat jonge kinderen al aan de antidepressiva zitten. Maar een depressie, wat is dat? De vertaling van het Engelse “depression” zegt het letterlijk: onderdrukking. Wat onderdruk je dan? Je niet-psychische-emoties. Ouders zijn steevast trots wanneer hun kinderen al vroeg kunnen lezen, schrijven en rekenen. Mijn hart bloedt als ik dat hoor. Kleine kindjes moeten buiten spelen, zich fysiek, creatief en emotioneel ontwikkelen. Leer hen van kleins af aan dat emoties er zijn om hen te leiden. Niét om te onderdrukken. Stop dus met de “je moet stilzitten”, “wees eens flink”, “je mag niet boos zijn”, “niet wenen”, “je mag je niet vuilmaken”, enz. Leer een kind dat zijn boosheid een betekenis heeft. Leer het dat het niet mag slaan of bijten, maar dat het goed is om boos te zijn en in de situatie te kijken waarom dat zo is. En leer het om op een liefdevolle manier op te komen tegen onrecht en zijn grenzen te stellen. Het is pas als dié basis gelegd is, dat we kinderen intellectueel zouden mogen uitdagen. Onderwijsvormen die meer aandacht hebben voor de motorische en emotionele ontwikkeling van een kind hebben een voetje voor in de vorming van evenwichtige volwassenen.

U benadrukt in uw boek het belang van preventieve geneeskunde. Hebt u concrete tips voor stressgevoelige mensen om te voorkomen dat ze ziek worden?

Van Kerckhoven: ‘Ik leg aan patiënten vaak uit dat ze met twee benen uit hun ziekte moeten stappen. Het zijn dezelfde benen waarmee je preventief te werk gaat. Het eerste been is alles wat te maken heeft met grenzen die niet worden gerespecteerd, onrecht, oneerlijkheid. Stel je grenzen op een vriendelijke maar gedecideerde manier. Zolang je over je heen laat lopen, zit je lichaam in chronische stress, en als dat lang genoeg duurt, word je ziek. Het tweede been is alles wat met balans te maken heeft. Natuurlijk heb je je dagelijkse verplichtingen en routine, maar als de balans zoek is, loopt je batterij enkel leeg en word je ziek. Belangrijke balansen zijn binnenactiviteiten en buitenlucht, zorgen voor anderen en zorgen voor jezelf, tijd voor jezelf en sociaal contact, intellectueel en creatief bezig zijn, stilzitten en sporten of op zijn minst bewegen, verplichtingen en spelen, moeten en mogen, routine en iets spannends doen of nieuws ontdekken, je nuttig voelen en iets “nutteloos” doen… Gebruik dit tweede been, ook preventief .’