Cultuurstrijd rond antidepressiva: werkzaamheid van pillen staat verkeerdelijk ter discussie

Ja, depressie is meer dan een ‘chemische onbalans’ in de hersenen. Maar wie roept dat antidepressiva niet werken, vergist zich.

‘Antidepressiva hebben nooit gewerkt!’ Dat schreef gezondheidswetenschapper Sam Brokken vorige week op het alternatieve socialemediaplatform MeWe. Er hoorde een filmpje bij van zijn nieuwe organisatie Global-Well, die het huidige biomedische gezondheidsmodel afwijst en een holistische aanpak bepleit: minder aandacht voor ‘pillen’ en meer aandacht voor voeding, beweging en niet- westerse geneeskunde.

Brokken baseert zich voor zijn uitspraak op een studie van de Britse professor psychiatrie Joanna Moncrieff (University College London) en enkele medeauteurs, die in juli is verschenen in Nature Molecular Psychiatric. Maar bewijst die studie echt dat antidepressiva ‘niet werken’?

Serotonine

Kort gezegd: nee. De studie gaat niet over de werkzaamheid van antidepressiva, maar over de vraag of depressie gelinkt is aan het niveau van serotonine. Van die neurotransmitter is lang gedacht dat hij een rol speelt bij het ontstaan van depressies. Een ‘chemische onbalans in je hersenen’ zou kunnen worden hersteld door inname van selectieve serotonineheropnameremmers of SSRI’s. Dat zijn antidepressiva zoals Prozac. Die bewering komt inderdaad vaak voor in reclamespotjes voor antidepressiva, die in de Verenigde Staten toegelaten zijn.

De recente publicatie van Moncrieff – een overzichtsstudie van een groot corpus aan wetenschappelijke literatuur – besluit evenwel dat er geen significante verschillen zijn in de serotonineniveaus van depressieve en niet-depressieve mensen. Van een ‘chemische onbalans’ kan dus geen sprake zijn, klinkt het. Voor experts in het veld van de psychiatrie is die conclusie geen nieuws: daar heerst al langer de consensus dat depressie een complex en persoonlijk fenomeen is, met vele mogelijke oorzaken en behandelingen.

Toch blijft het een breed verspreid misverstand dat depressie gelijkstaat aan een ‘hersenprobleem met neurotransmitters’ dat integraal met medicatie behandeld kan worden. Moncrieff heeft zeker een punt wanneer ze aanklaagt dat er vanuit de psychiatrie en de farmaceutische wetenschap te weinig gedaan wordt om dat idee van een snel te fiksen ‘chemische onbalans’ de wereld uit te helpen.

Prozac

Heel wat experts in de psychotherapie maken zich grote zorgen over de manier waarop de studie van Moncrieff in de pers en op sociale media is geframed. Want hoewel de studie helemaal niet gaat over de werkzaamheid van antidepressiva, geeft ze toch aanleiding tot verregaande conclusies daarover. Vooral in de Britse pers verschenen enkele alarmistische artikels over de implicaties voor het gebruik van antidepressiva. En Moncrieff zelf haalde haar eigen studie op sociale media en in opiniestukken zonder aarzeling aan om zowel de werkzaamheid als de veiligheid van antidepressiva in twijfel te trekken.

Maar het kan gevaarlijk zijn als mensen op basis van persberichtgeving stoppen met hun antidepressiva, of die niet langer overwegen als therapeutische optie. Het is niet omdat de ‘serotoninetheorie’ afgeserveerd wordt dat antidepressiva niet zouden werken. De precieze werking van SSRI’s – en het gunstige effect dat ze hebben op de gemoedstoestand van heel wat depressieve mensen – is nog steeds niet geheel duidelijk. Er bestaan naast SSRI’s zoals Prozac ook nog heel wat andere types antidepressiva, die zich niet richten op serotonine. Daarover zegt de studie van Moncrieff al helemaal niets.

Antidepressiva helpen niet iedereen die met depressie kampt, maar voor velen zijn ze een levensreddend middel. Slechte ervaringen met antidepressiva bestaan natuurlijk ook. Sommige gebruikers hebben last van vervelende bijwerkingen. De beste behandeling voor een depressie vinden – medicatie, psychotherapie, mindfulness – is meestal een proces van trial-and-error tussen arts en patiënt.

Scientology

Veel persartikels vermelden niet dat Joanna Moncrieff, hoofdauteur van de nieuwe studie, al decennialang ijvert tegen het gebruik van antidepressiva. In 2009 publiceerde ze The Myth of the Chemical Cure, een kritiek op psychiatrische medicatie. Binnen de psychotherapie bestaan rabiate voor- en tegenstanders van antidepressiva. Dat geldt ook voor verschillende andere types van psychiatrische behandelings methodes. Die strijd wordt uitgevochten in academische tijdschriften, maar ook in de media.

De standpunten van Moncrieff vinden – soms tot haar eigen ergernis – weerklank bij zeer uiteenlopende groeperingen. Bij antivaxers, bijvoorbeeld, of bij aanhangers van natuur- geneeskunde en alternatieve therapieën die graag fulmineren tegen big pharma. De farmaceutische industrie is volgens hen niet geïnteresseerd in de gezondheid van de mensen maar alleen in pillen verkopen.

In de Verenigde Staten halen ook aanhangers van wapenrechten vaak de studies van Moncrieff aan, vooral die waar ze het gebruik van antidepressiva linkt aan agressie. Amerikaanse wapenliefhebbers schrijven de oorzaak van de vele schietpartijen in de VS liever toe aan ‘agressie veroorzaakt door antidepressiva’ dan aan de grote verspreiding van vuurwapens.

Ten slotte wordt Moncrieff gretig gerecupereerd door de Scientology-beweging, die notoir gekant is tegen psychiatrische behandeling. Stichter L. Ron Hubbard schreef zelf boeken over mentale gezondheid en bepleitte daarin eigen behandelingsmethodes. In 1969 was Scientology ook betrokken bij de oprichting van de Citizens Commission on Human Rights, die antipsychiatrische opvattingen uitdraagt en campagnes voerde tegen Prozac en andere psychiatrische drugs.

Pillen

Tegenstanders van farmaceutische ingrepen hebben vaak zelf een alternatief in de aanbieding, van yoga en bepaalde diëten tot allerhande alternatieve therapieën. En hoewel een ‘holistische’ visie op psychiatrische aandoeningen zeker belangrijk is, omvat die voor heel wat mensen óók het gebruik van antidepressiva. Clobal-Well wil naar eigen zeggen ‘wetenschappelijke informatie van hoog niveau’ naar een breed publiek brengen, maar reduceert de studie van Moncrieff tot ‘antidepressiva werken niet’. Dat zegt veel over de ernst van de organisatie.

Pers en sociale media zijn op een misleidende manier aan de haal gegaan met een studie over serotonine die eigenlijk alleen maar bevestigde wat al breed aanvaard was. Dat illustreert de kloof die gaapt tussen de wetenschappelijke kennis over depressie en het brede begrip erover in de samenleving. Depressie is een complex fenomeen. Er bestaat niet één type depressie, niet één oorzaak, en dus ook niet één type oplossing. De discussie reduceren tot ‘al dan niet pillen’ is problematisch.