Coronacrisis: hoe vaccinatie een welles-nietesspelletje werd

De ene mens wil nooit gevaccineerd worden tegen het coronavirus, de andere dient zichzelf een zelfgemaakt vaccin toe. Beide uitersten helpen de strijd tegen het coronavirus niet vooruit.

Risico’s inschatten is een sterk persoonlijke kwestie. De ene mens gaat ervan uit dat hij nooit besmet zal worden met het coronavirus, de andere is al bang als hij of zij een deurklink moet aanraken. De ene ontmoet nonchalant andere mensen, de andere sluit zich op als een kluizenaar.

Nochtans nemen mensen elke dag probleemloos risico’s. Zolang ze ze maar kennen, zoals rijden op de snelweg. Het blad New Scientist rakelde een stilaan klassiek wordende studie op, die aantoonde dat er in de Verenigde Staten in de maanden na de terroristische aanslagen van 11 september 2001 zo veel mensen bang waren om in een vliegtuig te stappen dat er naar schatting 1600 Amerikanen extra stierven in verkeersongevallen met de auto.

Ook het coronavirus overviel ons uit het niets. Dat maakt bang, hoewel het individuele risico om te sterven aan een besmetting met het virus niet erg groot is, tenzij je bejaard bent. Desondanks stellen veel mensen een bezoek aan het ziekenhuis voor aandoeningen zoals kanker en hartproblemen uit, wat mensenlevens zal kosten. Volgens New Scientist is het risico om thuis een besmetting met corona door te geven tien keer hoger dan in een ziekenhuis (en honderd keer hoger dan op het openbaar vervoer).

Een belangrijke factor om mensen te doordringen van de noodzaak van beschermende maatregelen is vertrouwen. Vertrouwen in overheidsinstanties en in wetenschappers. Ook de virologen en gezondheidsambtenaren zijn overvallen door het virus, waardoor de communicatie aanvankelijk wat warrig was. Visies moesten worden bijgestuurd, en dissidente stemmen zaaiden verwarring. Dat heeft veel mensen doen twijfelen en met wantrouwen opgezadeld. Sociale media versterkten de gevoelens, zowel in positieve als in negatieve zin.

Hoeraberichten

Zo leiden de hoeraberichten over de succesvolle ontwikkeling van vaccins tegen het coronavirus aan de ene kant tot euforie, maar aan de andere kant tot nog meer wantrouwen. Euforie is niet goed, want het kan de indruk geven dat het ergste voorbij is, zodat de beperkende maatregelen losgelaten kunnen worden – daar is het helaas te vroeg voor. Aan de andere kant stimuleert wantrouwen de angst voor vaccinatie bij een groeiend deel van het publiek. In de VS zou meer dan de helft van de mensen momenteel weigeren om zich te laten vaccineren tegen corona. Uit een enquête van Knack in de zomer bleek dat zo’n 20 procent van de Belgen zich zou verzetten tegen vaccinatie, en nog eens 27 procent wist niet wat ze zouden doen. Dat kan impliceren dat ook bij ons bijna de helft zich niet zou laten vaccineren, wat een ramp zou zijn, want je moet minstens 70 procent van een bevolking vaccineren om een virus de kop te kunnen indrukken.

Een analyse in Nature wees uit dat er altijd weerstand tegen vaccinatie is geweest, vanaf de eerste vaccinatiecampagnes in de negentiende eeuw. Veel weerstand vloeide voort uit een soort afkeer van overheidscontrole. De belangrijkste campagnes tegen vaccinatie waren gekoppeld aan een verplichting tot vaccinatie. Op dit ogenblik is de neiging groot om vaccinatie tegen het coronavirus op vrijwillige basis te laten gebeuren, maar de vraag rijst wat er moet gebeuren mocht blijken dat er op die manier onvoldoende mensen gevaccineerd zullen worden om het virus te laten verdwijnen. Het is nu nog meer dan vroeger noodzakelijk om op grote schaal te kunnen vaccineren, want de globalisering maakt dat virussen zich snel over de hele wereld kunnen verspreiden.

Er zijn geen pasklare oplossingen tegen vaccinatieangst. Nature wees op het heilzame effect van confrontaties met slachtoffers van een virus. Een ontmoeting met patiënten die lijden aan long covid (de langetermijngevolgen van een coronabesmetting, zoals uitgesproken vermoeidheid en orgaanschade) zou kunnen helpen om mensen over de streep te trekken. Maar dan moet je hen wel zover krijgen dat ze zo iemand willen ontmoeten.

Het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) in Antwerpen start met een onderzoek naar wat het ‘vaccinatietwijfel’ noemt. Het noemt wantrouwen ten opzichte van wetenschap en autoriteiten ook een belangrijke bron van twijfel, gekoppeld aan angst en onzekerheid gecreëerd door de sterke maatschappelijke impact van het onzichtbare virus.

In scherp contrast met de vaccintwijfelaars heb je de biohackers. Dikwijls gaat het om wat nerdachtige slimme wetenschappers die vinden dat de overheid medische innovaties te traag uitrolt en het daarom zelf maar doen. Verschillende kleine groepen, vooral in de VS, hebben zelf een coronavaccin in elkaar geknutseld op basis van publiek beschikbare informatie en hebben er zichzelf en mensen uit hun omgeving mee ingeënt. Een enkeling heeft zijn vaccins zelfs al te koop aangeboden. Hij riskeert juridische vervolging.

‘Onethisch’

Nu is op jezelf experimenteren niet zo uitzonderlijk als het lijkt. Scientific American gaf een overzicht van wat er zoal ontdekt is door wetenschappers die niet te beschroomd waren om hun inzichten op zichzelf en hun omgeving uit te testen. Toen de Amerikaanse legerarts Walter Reed in het begin van de twintigste eeuw experimenteerde met vaccinatie tegen gele koorts waren verscheidene leden van zijn team bereid om het middel uit te proberen. De Australische arts Barry Marshall kreeg in 2005 de Nobelprijs voor de Geneeskunde omdat hij in de jaren tachtig had aangetoond dat maagzweren door bacteriën veroorzaakt worden door de bacteriën in kwestie zelf in te slikken.

De Code van Nürnberg, die in 1947 werd opgesteld om excessen van onverantwoorde medische proeven in oorlogsomstandigheden tegen te gaan, bevatte een zinsnede die stelt dat er hogere risico’s genomen mogen worden als de betrokken wetenschappers ze zelf nemen. Maar de voorbije decennia wordt experimenteren op jezelf als onethisch beschouwd. Onze voorzichtige samenleving aanvaardt de hogere risico’s die ermee gepaard gaan niet meer.

Enkele analysen in Science leggen de problemen bloot met doe-het-zelfvaccinatie tegen het corona. Van een aantal pogingen zijn details bekend. Een groepje biohackers, bekend als Project McAfee (genoemd naar de antivirussoftware), reconstrueerde een DNA-vaccin dat alleen op apen is getest. De leden injecteerden zichzelf ermee. Een dubieuze ondernemer maakte dan weer in twaalf dagen tijd een synthetische versie van het fameuze stekeleiwit dat het coronavirus gebruikt om cellen te infecteren. Hij injecteerde het in zichzelf en tientallen anderen, in de verwachting dat het afweersysteem dan preventief weerstand tegen een virale aanval zou opbouwen. De groep CoroHope ontwikkelde een vaccin (CoroNope geheten, humor hebben ze wel, die biohackers) op basis van synthetisch DNA, hoewel er nog geen enkel officieel vaccin op basis van synthetisch DNA is getest op zijn efficiëntie, laat staan dat het werd goedgekeurd voor gebruik.

De meest uitgesproken groep, onder meer omdat ze de gerenommeerde Amerikaanse geneticus George Church in haar rangen heeft en gedetailleerde documentatie heeft prijsgegeven over wat ze van plan is, heet RaDVaC (voor ‘Rapid Deployment Vaccine Collaborative’). Ze heeft een vaccin op basis van kleine eiwitten (peptiden) tegen het coronavirus ontwikkeld, dat met een neusspray kan worden toegediend, wat veel gemakkelijker is dan een inspuiting. ‘Wij zijn zelf de proefdieren’, stelt de groep. ‘Zo winnen we tijd.’ Ze heeft op het internet instructies gepubliceerd over hoe je het thuis zelf kunt doen, maar heeft zich wel ingedekt met uitgebreide clausules om juridische vervolging te vermijden. Church heeft laten weten dat het vaccin ongetwijfeld veilig is voor toediening, maar dat het grootste risico ervan is dat het niet werkt.

De belangrijkste kritiek van het wetenschappelijke establishment op de doe-het-zelfrage is dan ook dat je nooit zeker zult weten of je product werkt. Je kunt evenmin uitsluiten dat het zware neveneffecten veroorzaakt. Mocht blijken dat die er zijn, dan zul je de angst van mensen voor een veilig vaccin aanwakkeren. Je kunt een vals gevoel van veiligheid krijgen door te denken dat je niet besmet kunt worden, en door ervan uit te gaan dat je niet besmettelijk bent. Een gevaarlijke misvatting, want sommige vaccins beschermen wel tegen de woekering van een virus in een lichaam, maar niet tegen het doorgeven ervan aan anderen.