Cardioloog Marc Goethals strijdt tegen geluidsoverlast: ‘De effecten op je lichaam zijn funest’

Cardioloog Marc Goethals strijdt al twintig jaar tegen een onderschat milieuprobleem: geluidsoverlast. Behalve lawaai van de buren is vooral het verkeer de boosdoener. ‘Zelfs als je denkt dat je geen last hebt van nachtlawaai, zijn de effecten op je lichaam funest.’

Hoe vaak zou het in Vlaanderen gebeuren? Iemand zoekt lang naar een huis, vindt iets, richt alles in en settelt zich tevreden met het gezin. Tot een jaar later een bedrijf wat verderop beslist een grote loods te bouwen om zijn logistiek te ‘optimaliseren’ en er elke ochtend vanaf vijf uur zware vrachtwagens door de straat denderen. Lang slapen is er niet meer bij en de overlast juridisch bestrijden is zelden succesvol – het is de economie, meneer! Vaak gaan mensen na verloop van tijd noodgedwongen op zoek naar een nieuwe woning.

‘Vanuit het standpunt van de volksgezondheid is de logistieke organisatie in Vlaanderen ronduit crimineel’, zegt cardioloog Marc Goethals van het OLV Ziekenhuis Aalst. Goethals beschouwt zichzelf niet als een echte expert in geluidsoverlast – hij heeft er nooit wetenschappelijk onderzoek naar gedaan – maar hij zag wel de effecten ervan op zijn patiënten. Toen hij naar Meise in de Brusselse noordrand verhuisde om dichter bij het werk te wonen, raakte hij betrokken bij de problematiek van de nachtvluchten vanaf de luchthaven van Zaventem. Hij begon politieke kabinetten af te schuimen – dat doet hij nog altijd – maar het resultaat was bescheiden. ‘Bijna niemand neemt de medische aspecten van geluidsoverlast ernstig’, ervoer hij. ‘Nochtans is het overduidelijk dat lawaai een grote impact op de gezondheid heeft. Maar de medische gevolgen worden onder de mat geveegd ten faveure van wat “economische vooruitgang” heet.’

Lawaai is alomtegenwoordig. Een kunstenaar vertelde in Knack dat hij een hoofdtelefoon met vogelgeluiden opzet als hij in zijn tuin zit, omdat hij anders voortdurend gestoord wordt door het lawaai van de honden uit de buurt.

Marc Goethals: Er bestaan geen kwantitatieve gegevens over het effect van burenlawaai op de gezondheid van mensen. Het is misschien even belangrijk als geluidsoverlast van verkeer en andere omgevingsfactoren, waar wel cijfers over beschikbaar zijn. In een verstedelijkte omgeving zoals Vlaanderen, met zijn rampzalige ruimtelijke ordening, is het een enorme uitdaging om daar iets aan te doen.

Ís er wel iets aan te doen? Veel mensen lijken lawaai normaal te vinden.

Goethals: Het is onmogelijk om lawaai overal te bannen. We kunnen wellicht niets anders dan goede afspraken maken over hoe we onze tijd indelen. We hebben aandacht voor stille zones en stiltegebieden, maar in het dichtbevolkte Vlaanderen zouden we beter kiezen voor stille periodes, zoals de nacht en het weekend. Dat zal wel een sterk gemeenschapsgevoel vereisen. En het besef dat je vrijheid eindigt waar de ellende van anderen begint.

In deze tijd van polarisatie en verhitte geesten lijkt dat een utopie.

Goethals: Bewustmaking zal belangrijk zijn, en ik besef dat veel mensen zich blijven verzetten tegen wat het gezond verstand zegt. Het is schrijnend dat je zelfs aan huisartsen moet uitleggen dat lawaai de gezondheid schaadt. De cijfers zijn duidelijk. De helft van de Vlamingen heeft chronisch last van geluidshinder. Bij een kwart leidt dat tot een sterk verstoorde nachtrust.

Is een verstoorde nachtrust het ergste effect van lawaai op de gezondheid?

Goethals: Ik denk het. Buren, vrachtwagens, treinen, vliegtuigen, auto’s: allemaal kunnen ze je ’s nachts eventjes uit je slaap halen. Ook overdag is geluidshinder schadelijk, of je er nu lastig van wordt of niet. Het is aangetoond dat de verstandelijke ontwikkeling van kinderen erdoor gehinderd wordt. Wat betreft de gezondheid van hart en bloedvaten is lawaai een factor van hetzelfde kaliber als roken, hoge bloeddruk, diabetes en luchtvervuiling.

U hamert ononderbroken op het thema van de verstoorde slaap in uw strijd tegen nachtvluchten.

Goethals: Als muizen vier dagen lang worden blootgesteld aan intens vliegtuiglawaai, verhogen hun bloeddruk en hartslag, komen stresshormonen vrij en duiken ontstekingsverschijnselen op. Dat zijn typische voorbodes van ouderdomsziekten bij de mens, zoals aderverkalking, hartinfarcten en hersentromboses. De diertjes lijden vooral onder pieken van lawaai. Monotoon achtergrondlawaai kan hinderlijk zijn, maar het is veel minder erg dan een reeks lawaaipieken. Dat komt omdat lawaai voor een lichaam een indicatie van gevaar is. Ons gehoor is een permanent actief alarmsysteem dat altijd reageert op lawaai, zelfs als je slaapt. Veel mensen beseffen niet dat het minder erg is dat hun nachtrust een of twee keer zwaar wordt verstoord dan tien of meer keer door geluiden die net boven de internationaal vastgelegde normen liggen.

Nochtans is de reorganisatie van de nachtvluchten boven Brussel net daarop gebaseerd: minder lawaai, meer vluchten.

Goethals: Precies. Er zijn veel stommiteiten begaan. Vanaf 1988 werden nachtvluchten vanaf Zaventem mogelijk, met dank aan Herman De Croo (Open VLD), die toen de bevoegde minister was. De rijke gemeenten in en rond de hoofdstad, in de oost- en zuidrand, trokken ten strijde tegen die vluchten. In het begin van de jaren 2000 wentelde minister Isabelle Durant (Ecolo) de hinder af op de sociaal kwetsbaardere Vlaamse noordrand. Zo vrijwaarde ze haar electoraat. Ze meende de overlast te kunnen beperken door de luidruchtigste toestellen te verbieden, maar er kwamen meer vluchten in de plaats. Ze hield geen rekening met het desastreuze effect dat een groot aantal kleine verstoringen van de nachtrust heeft. Ik viel toen soms van vermoeidheid in slaap bij mijn patiënten. Het probleem is nog altijd niet opgelost. Het is om te huilen van ellende.

Kan het opgelost worden?

Goethals: Tja. Toen Laurette Onkelinx (PS) minister van Volksgezondheid was, deed ze een geste om de noordrand wat te ontlasten. Ze liet toe dat enkele lichtere toestellen over de Brusselse Kanaalzone konden vliegen. Daar wonen vooral sociaal zwakke mensen die weinig politieke armslag hebben en dus weinig protesteren. Geluidsoverlast door transport treft altijd de zwaksten in de samenleving. De realiteit is glashelder: als de luchthaven geen exploitatiebeperkingen krijgt opgelegd omdat ze milieuhinder veroorzaakt, raakt het probleem nooit opgelost. Nachtvluchten zijn uit den boze. Ook de Vlaamse regering blijft zwaar in gebreke, want ruim 22 jaar na de invoering van de geluidsnormen voor vliegtuiglawaai in Brussel, weigert ze hetzelfde te doen voor Vlaanderen. Zo houdt ze een ontsnappingsroute boven de Vlaamse Rand in stand en is er geen incentive om het gebruik van minder luidruchtige toestellen af te dwingen. De luchthaven krijgt hogere landingsrechten voor lawaaierige vliegtuigen, dus zij is evenmin vragende partij voor minder overlast. Ze is zogenaamd milieuvriendelijk omdat ze elektrische bussen inzet voor het transport op haar terreinen, maar aan de echte vervuilers raakt ze niet.

Kan woningen isoleren geen soelaas brengen?

Goethals: Dat is alleen een oplossing voor woningen dicht bij de luchthaven. Verderop verbetert de slaapkwaliteit niet na isolatie. Geluidsisolatie is peperduur en een technologische uitdaging. Je moet er al rekening mee houden bij het ontwerpen van een woning. Geluid vindt zijn weg naar binnen langs betonnen en ijzeren structuren, langs ventilatiekanalen enzovoort. Een bijkomend probleem is dat isolatie ook rustbrengende geluiden die lawaai kunnen compenseren buitenhoudt, zoals het geruis van bomen. Bovendien is slapen met een halfopen raam gezond. Het doet de temperatuur in de slaapkamer dalen naar een waarde die een betere slaap garandeert, en het verbetert de luchtkwaliteit. Maar een Berlijnse studie toonde aan dat nachtelijk transportlawaai de kans op een hoge bloeddruk in het algemeen verdubbelt, maar bij mensen die met het raam open slapen verhoogt ze met een factor acht. Je kunt dat compenseren met kunstmatige ventilatie, maar ook ventilatoren maken lawaai.

Dat klinkt allemaal nogal uitzichtloos.

Goethals: Voor mij zijn grote delen van Vlaanderen de facto onbewoonbaar als gevolg van het vele verkeer, ook ’s nachts. Een miljoen Vlamingen woont langs een verkeersas, vele anderen zijn slachtoffer van nachtelijk sluipverkeer in rustigere buurten. Het is van het grootste belang dat de overheden hun economische targets aanpassen om ze compatibel te maken met een goede gezondheid. Nu voeren ze een transportbeleid dat puur geënt is op de ontwikkeling van Vlaanderen als logistieke draaischijf. Ik vind dat crimineel, en dan heb ik het nog niet over de klimaatopwarming. Waarom zou je nog méér investeren in een transportsector die de onnozelste zaken de wereld rondzeult om de globalisering te bevorderen? Toch wil men per se de capaciteit van de Antwerpse haven verdubbelen en denkt men eraan dat deels te doen door meer ’s nachts te gaan rijden. Zo zullen nog meer mensen geregeld wakker worden. Na de ontsluiting van de Antwerpse haven zal Vlaanderen pas echt door zwaar verkeer worden overspoeld. Zo breng je vervuiling en overlast tot in de voortuin van mensen. Als je transport zou belasten volgens de reëel veroorzaakte milieuschade, zou dat kaartenhuisje meteen instorten.

Economie blijft belangrijker dan milieu en volksgezondheid?

Goethals: Het is godgeklaagd. De PFOS-vervuiling van 3M in het Antwerpse havengebied wordt nu ineens als een groot probleem beschouwd, en terecht, hoewel men nog niet zeker weet welke schade die stof precies aan het menselijk lichaam kan berokkenen. Van geluidsoverlast is wél bekend wat de schade kan zijn. Een uitgebreide studie van een regio in Île-de-France die onder meer de geluidsoverlast van de luchthavens Charles de Gaulle en Orly te verwerken krijgt, heeft aangetoond dat alle verkeer samen een cumulatieve overlast veroorzaakt die in de zwaarst getroffen zones het aantal gezonde levensjaren per persoon vermindert met liefst 3,5 jaar. Dat zou toch ogen moeten openen. 90 procent van de mensen lijdt er onder geluidsoverlast door het verkeer. En voor hen die vooral economisch denken: het verkeerslawaai impliceert een schadepost die geraamd wordt op 5,4 miljard euro per jaar. Maar die cijfers worden nooit meegenomen in rendementsanalyses van bijvoorbeeld havens en luchthavens. Zo komen we natuurlijk nergens.

Veel mensen zeggen dat ze gewoon raken aan lawaai en er probleemloos doorheen slapen.

Goethals: Elk geluid in de slaapkamer dat meer is dan 35 decibel geeft een reactie op je bloeddruk en hartritme. En 35 decibel is niets, dat is een pak minder dan je partner die fluisterend vraagt of je wakker bent. Alle geluidsimpulsen veranderen de fysiologie van een lichaam. Je diepe slaap is hyperbelangrijk, maar kan verstoord raken door geluiden zonder dat je wakker wordt. Diepe slaap is verantwoordelijk voor een goede werking van de hersenen, het afweersysteem, de bloeddrukregulatie en het suikermetabolisme.

U speelde ook een rol in het debat over de Antwerpse Oosterweelverbinding?

Goethals: Dat ze me daarvoor consulteerden, illustreert hoe weinig geluidsoverlastexpertise er in Vlaanderen is. Toen er plannen kwamen voor een fly-over over woonzones – de zogenaamde Lange Wapper – dacht ik meteen: dat kunnen ze toch niet menen? Het zal resulteren in een enorme geluidsoverlast voor mensen die onder en in de buurt van de brug wonen. Ik vond het zelfs getuigen van misdadige nalatigheid dat de plannen niet meteen werden opgeborgen. Ze zijn uiteindelijk afgevoerd omdat de brug voor te veel fijnstof zou zorgen – blijkbaar spreken de risico’s van luchtvervuiling meer mensen aan. Tunnels bieden veel meer mogelijkheden om luchtvervuiling en lawaaihinder te beheersen dan bruggen.

U vindt ook dat het viaduct van Vilvoorde al lang vervangen had moeten worden door een tunnel?

Goethals: Inderdaad. Het verbreden van de Brusselse ring is nog zo’n waanzinnig plan. Jammer genoeg is de milieubeweging in Brussel en de Vlaamse Rand veel meer versnipperd dan die in Antwerpen, waardoor je de verkeersproblematiek er niet even efficiënt kunt aanpakken. Bovendien tekenen Brussel en Vlaanderen onafhankelijk van elkaar projecten uit, en wordt daarbij nooit gekeken naar de gezamenlijke milieuoverlast van al die plannen. Probeer dan maar eens een goed milieubeleid met aandacht voor de volksgezondheid te implementeren.

Ook milieuvriendelijke initiatieven als windmolens kunnen geluidsoverlast veroorzaken.

Goethals: Windturbines zijn voor veel mensen niet zo onschuldig als ze lijken, zeker als ze op minder dan 250 meter van hun woning staan. Ze produceren een weinig intens maar variërend zwoosh-geluid dat heel hinderlijk kan zijn. Als een patiënt me zegt dat hij geen oog meer dichtdoet omdat er een windmolen in zijn buurt staat, dan geloof ik hem. Niet iedereen is even goed bestand tegen minder opvallende vormen van geluidshinder. Dat geldt ook voor wonen in een stad. Soms kun je ontsnappen aan nachtlawaai door achteraan te gaan slapen, maar als er lawaai uit binnentuintjes komt, zoals tijdens de coronacrisis soms het geval was, heb je geen uitwijkmogelijkheden meer. Verhuizen is dan soms de enige optie. Maar zo offer je het sociale netwerk op dat je hebt opgebouwd.

Het blijft verbazingwekkend hoe normaal mensen het vinden dat ze lawaai maken met grasmachines, zaagmachines, slijpschijven of bladblazers. Huis-en-tuinwerk lijkt altijd gepaard te gaan met lawaai.

Goethals: Ik heb er geen verklaring voor. De helft van de Vlamingen heeft te maken met burenlawaai. Maar zelfs bij zware lawaaihinder zeggen veel mensen dat ze er niet echt last van hebben. Ze raken het gewoon. Waarschijnlijk zijn er genetische elementen die bepalen dat sommige mensen er minder last van hebben dan andere, wat impliceert dat last hebben van lawaai niet als een neurose kan worden weggezet. Het is wel belangrijk dat mensen beseffen dat, zelfs als ze lawaai niet als hinderlijk ervaren, ze er toch depressief van kunnen worden en er fysieke ongemakken aan kunnen overhouden, zoals aandoeningen van hart en bloedvaten. We moeten mensen ook tegen zichzelf beschermen. Hun subjectieve beleving is geen goede parameter om de impact op hun gezondheid te evalueren.

Sommige mensen ervaren overlast van kindercrèches. Is dat een legitiem probleem?

Goethals: Heel zeker. Er zijn onder zware sociale druk in het Vlaams Parlement stemmen opgegaan om een wet goed te keuren waardoor het geluid van crèches niet meer als lawaai zou worden gekwalificeerd. Gelukkig is die idiotie niet doorgegaan. Als we nog ergens bescherming tegen politieke willekeur vinden, is het in de rechtbank. Burgers moeten de kans blijven krijgen om in de rechtbank een leefbare leefomgeving af te dwingen. Als wij in onze strijd tegen de nachtvluchten geen rechtbanken hadden gehad, waren we nergens gekomen. Je krijgt dan vaak het ‘nimby-verwijt’ ( not in my backyard, niet in mijn achtertuin, nvdr), maar hebben burgers niet te allen tijde het recht om een leefbaar bestaan na te streven? De derde pijler van onze democratie moet kunnen oordelen of iets al dan niet onredelijk is. Ik vind trouwens dat er meer aandacht zou moeten gaan naar de akoestische inrichting van kleuterklassen om kleuterleidsters en -leiders te beschermen tegen de gevolgen van het lawaai dat kinderen maken.

Zijn er aanwijzingen dat onze hersenen ingesteld raken op permanente lawaaihinder, bijvoorbeeld door een soort filterfunctie?

Goethals: Op het bewuste niveau gebeurt het zeker. Maar in het primitieve brein dat voor onze verdediging instaat en reflexmatig reageert, is geen adaptatie mogelijk. Zelfs als je geregeld bij een zware geluidsbron gaat staan, blijven je bloeddruk en hartslag stijgen. Een deel van wat mensen mogelijk als gewenning ervaren, is slaapdruk. Op den duur ben je zo vermoeid dat je toch in slaap valt. Een studie heeft uitgewezen dat veel mensen rond de luchthaven van Zaventem die zeggen dat ze geen last hebben van de nachtvluchten, slaapmiddelen nemen – het slaapmiddelengebruik ligt er twee tot drie keer hoger dan elders. Ook dat is een vorm van gewenning. Geluidsoverlast is van alle tijden. In het oude Rome had men al last van het kabaal van paardenhoeven en karren. Handelaars konden niet met hun klanten praten als er een kar voorbijkwam.

U sprak onlangs over geluidsoverlast op een congres van Antwerpse huisartsen over milieu en gezondheid. Daar was ontgoochelend weinig volk.

Goethals: Het is spijtig. Als je voor milieuzaken vecht, vecht je tegen een politiek die vooral een socio-economische agenda heeft. Maar je vecht ook tegen de onverschilligheid van de doorsneemens, en dat is veel moeilijker. Het is jammer dat het ook voor artsen blijkt te gelden, zeker nu men de mond vol heeft van preventieve gezondheidszorg. We weten ondertussen dat investeren in preventieve geneeskunde kan voorkomen dat mensen in de curatieve zorg terechtkomen. Investeringen in een gezond leefmilieu hebben een nog hoger rendement. Het was altijd al mijn droom om huisartsen, onder meer in en rond Zaventem, een rol te geven als bewakers van een gezond leefmilieu en hen daar ook voor te vergoeden. Sommige groepspraktijken – in Hoboken, Zelzate of Genk – hebben er een voortrekkersrol in gespeeld, maar de onverschilligheid van artsen tegenover milieuproblemen is nog altijd groot. Ik erger mij daar dood aan. Hoe dom kun je zijn dat je het niet wílt zien? Ik zou het mezelf nooit vergeven mocht ik er niet tegen vechten. Ik zal me blijven inzetten om onze leefomgeving minstens even mooi, en hopelijk zelfs wat mooier, door te geven aan de volgende generaties. Het is mijn plicht, als arts en als mens.