BioNTech-oprichters Sahin en Türeci: ‘Het ziet er niet goed uit voor de aanvoer van vaccins’

Ze wonen eenvoudig, en van roem liggen ze niet wakker. Van een dreigend tekort aan coronaprikken des te meer. Een gesprek met BioNTech-oprichters Özlem Türeci en Ugur Sahin, het koppel dat de wereld het eerste vaccin én hoop gaf.

Een blitzcarrière is doorgaans weggelegd voor popsterren, een enkele keer ook voor politici, maar bij wetenschappers zie je het zelden. En toch: op 9 november 2020 werden Ugur Sahin (55) en Özlem Türeci (53) op slag wereldberoemd. Het door hen opgerichte farmabedrijf BioNTech kondigde de doorbraak aan in de strijd tegen de coronapandemie: het kandidaat-vaccin BNT162b2 bleek in een grootschalig klinisch onderzoek meer dan 90 procent werkzaam. Bijna alle gevaccineerde proefpersonen bleven gespaard van covid-19. Sensationeel. En vooral: een bron van hoop. In 2021 zouden wereldwijd 1,3 miljard dosissen van het vaccin moeten worden verdeeld. Het einde van de pandemie ligt binnen handbereik.

Sindsdien heeft de wereldpers het Duits-Turkse koppel Sahin-Türeci in de armen gesloten. Hij is de ceo van dit biotechbedrijf, zij de medisch directeur. Türeci groeide in de jaren zeventig op een dorp in het noorden van Duitsland. Haar vader, die vanuit Istanbul naar Duitsland was gekomen, werkte als chirurg in het plaatselijke katholieke ziekenhuis en had een eigen praktijk. Het gezin woonde tegenover het ziekenhuis. Haar vader nam haar vaak mee naar zijn werk. Sahin kwam als vierjarige met zijn moeder naar Keulen, waar zijn vader in een Ford-fabriek aan de band werkte. Als primus van de middelbare school ging hij geneeskunde studeren, met een specialisatie in hematologie en oncologie. De twee leerden elkaar kennen in het UZ van Homburg – en kijk, intussen zijn ze achttien jaar getrouwd.

BioNTech is al het tweede bedrijf dat ze samen oprichtten, maar ze beschouwen zichzelf in de eerste plaats als wetenschappers. Ondernemerschap is voor hen een middel om ‘bij het bed van de patiënt te komen’, zoals Türeci het noemt, omdat wetenschappelijk onderzoek vaak geen concrete therapieën oplevert. Of veel te traag. De bliksemsnelle ontwikkeling van een coronavaccin is dan ook een visitekaartje voor Sahin en Türeci. Ze laten zien hoe snel het kan gebeuren, als je maar de krachten bundelt.

Op dit moment brengen vliegtuigen en vrachtwagens miljoenen dosissen van het door u ontwikkelde vaccin naar ziekenhuizen en vaccinatiecentra over de hele wereld. De Amerikaanse president elect Joe Biden werd live op tv gevaccineerd met het BioNTech-vaccin. Uw onderzoek geeft miljarden mensen hoop. Hebt u al één minuut de tijd kunnen nemen om dat te laten doordringen?

Özlem Türeci: Als u letterlijk een minuut bedoelt: dat wel. Het is een ontzettend hectisch jaar geweest, maar we hadden altijd wel even tijd om te pauzeren en de zaken te laten bezinken. Bijvoorbeeld toen collega’s ons foto’s stuurden van de eerste vaccinaties. We waren ontroerd dat ons werk eindelijk de mensen had bereikt.

Het vaccin behaalde in klinische studies een werkzaamheid van ongeveer 95 procent. De meeste experts waren al blij geweest met 70 procent. Wisten jullie meteen dat het een voltreffer zou zijn?

UGUR Sahin: We vertrouwden erop dat de immunologische reactie zo goed als perfect zou zijn. We zijn begonnen met 20 kandidaat-vaccins. Die hebben we getest, tot het beste overbleef. Het hielp natuurlijk dat we tientallen jaren ervaring hebben in de immunologie, met het activeren van immuunreacties. Maar we wisten niet of het virus wel zou reageren op het vaccin.

Er had dus net zo goed geen vaccin kunnen zijn?

Sahin: Ja, er zijn verwante virussen van deze categorie waartegen geen vaccin kon worden ontwikkeld. Dit coronavirus kunnen we wel immunologisch controleren. Dat blijkt niet alleen uit de 95 procent effectiviteit, maar ook uit het brede spectrum en de kracht van de antilichamen en afweercellen. De diversiteit van de immuunrespons is heel belangrijk als het virus blijft muteren. Je moet je dat zo voorstellen: de veroorzaakte immuunreactie herkent het zogenaamde virusantigen op veel plaatsen. Door middel van mutatie kan het virus wel een aantal van zijn typische kenmerken camoufleren, maar het kan niet zo drastisch veranderen dat het onzichtbaar wordt voor het immuunsysteem.

U bent dus niet ongerust over de meer besmettelijke variant die in het Verenigd Koninkrijk is opgedoken?

Sahin: Niet wat betreft de effectiviteit van het vaccin. Zelfs als er meerdere mutaties voorkomen, is de eigenlijke structuur van het virusantigen minder dan 1 procent veranderd. We testen of ons vaccin ook deze virussen kan neutraliseren, en daar weten we binnenkort meer over. Wat mij zorgen baart, is dat deze mutant zich blijkbaar heeft ontwikkeld in patiënten met een onderdrukt immuunsysteem. Daar had het virus vrij spel, en het had maandenlang de tijd om zich te optimaliseren. Dat kan betekenen dat er altijd weer biotopen zullen zijn waarin het zich kan verbeteren. Over dat probleem moeten we op middellange termijn nadenken.

Kan het vaccin snel worden aangepast als het virus sterk muteert?

Türeci: Puur technisch gezien wel. We zouden de genetische informatie voor het huidige virusantigen gewoon kunnen vervangen door het nieuwe, gemuteerde antigen. Dat kan vrij snel gebeuren, het duurt misschien zes weken. De vraag is wat de goedkeurende instanties ervan vinden. Aanvaarden ze dat we de werkzaamheid en de veiligheid van ons vaccin één keer duidelijk hebben aangetoond om het daarna tegen andere virusmutanten te gebruiken?

Wat als ze dat niet doen?

Türeci: Dan moeten we weer op tienduizenden proefpersonen gaan testen. De goedkeuringsinstanties hebben wel ervaring met zulke aanpassingen, bijvoorbeeld bij het seizoensgebonden griepvaccin, dat elk jaar aan nieuwe virusvarianten wordt aangepast.

Sahin: We zijn daarover al gesprekken begonnen met de overheden.

Uw onderzoek met 44.000 proefpersonen heeft bewezen dat het vaccin de uitbraak van covid-19 kan voorkomen. Wanneer weten we of het ook kan voorkomen dat we het overdragen? Dat zou de pandemie veel sneller indammen.

Türeci: Begin februari zullen we die gegevens kennen, toch indirect. Wat we relatief goed kunnen onderzoeken, is de verhindering van asymptomatische besmettingen.

U bedoelt: of gevaccineerde mensen ook besmettelijk zijn als ze geen symptomen hebben.

Türeci: Dat bepalen we indirect via tests op antilichamen. De voorlopige resultaten laten ons hopen dat het vaccin ook in dat geval effectief is.

Net zo effectief als tegen de uitbraak van de ziekte?

Sahin: Of dat nu 50, 60 of 70 procent is, we zullen zien. We mogen niet vergeten dat het de verdere ontwikkeling van de pandemie al beïnvloedt als we de ziekte verhinderen. Want mensen met symptomen door een ziekte die al uitgebroken is, zijn langer besmettelijk.

Het is ook nog niet duidelijk hoelang iemand immuun blijft, zowel na de ziekte als na vaccinatie. Moeten we ons in het slechtste geval drie keer per jaar laten inenten?

Türeci: We gaan er in ieder geval van uit dat immuniteit door vaccinatie minstens zo lang aanhoudt als natuurlijke immuniteit na een infectie. En we weten dat we met een tweede dosis de immuunrespons van het lichaam verder laten toenemen. Dat betekent dat we met een derde injectie, na ongeveer een jaar, zelfs een nog groter effect zouden bereiken. Uiteindelijk gaat het om hardcore wetenschap. De onderzoeksgegevens zullen aangeven wat we moeten doen.

Tot nu toe moest het vaccin tijdens het transport en de lange opslagperiodes tot onder de 70 graden worden gekoeld. Al in de eerste dagen van de vaccinatiecampagne werd duidelijk dat zoiets tot problemen kan leiden. Kan de werkzame stof binnen afzienbare tijd worden aangepast, zodat ze op koelkasttemperatuur kan worden bewaard?

Türeci: Wellicht zullen we over drie maanden de temperaturen voor transport en opslag kunnen verhogen. Die nieuwe generatie vaccins wordt na de zomer verwacht.

Het beste vaccin heeft weinig nut als er niet genoeg dosissen van zijn. Hoeveel vaccins kunnen jullie de volgende zes maanden in Europa leveren?

Sahin: Precieze cijfers zijn niet bedoeld voor publicatie, daar vragen we begrip voor.

De Verenigde Staten lijken veel beter voorzien. Volgens Joe Biden zullen er in april 100 miljoen Amerikanen ingeënt zijn.

Sahin: De Amerikanen hebben niet alleen ons vaccin gekocht, maar ook veel vaccins van andere bedrijven, zoals Moderna.

De VS hebben in juli een aankoopoptie van 600 miljoen vaccins bij jullie afgesproken. De Europese Unie heeft haar bestelling pas in november geplaatst, van slechts 300 miljoen dosissen. Blijkbaar hadden jullie meer aangeboden. Waarom heeft Brussel niet toegehapt?

Sahin: Ik kan geen details over het contract geven. Maar in Europa verliep het proces zeker niet even snel en rechtlijnig als elders. Dat komt ook omdat de EU niet rechtstreeks haar goedkeuring kan geven: de afzonderlijke landen hebben inspraak. In een onderhandelingssituatie die een resolute aanpak vereist, kan dat tijd kosten.

Tegelijkertijd heeft de EU grote bestellingen geplaatst bij andere fabrikanten, die achterlopen in de ontwikkeling. Zoals het Franse bedrijf Sanofi, dat op z’n vroegst eind 2021 een vaccin zal hebben.

Sahin: Men ging ervan uit dat nog veel andere bedrijven met vaccins zouden komen. Blijkbaar dacht men dat het allemaal niet zo’n vaart zou lopen, dat er genoeg vaccins zouden zijn, dat alles beheersbaar zou blijven. Dat verbaasde me, moet ik zeggen.

Türeci: Inderdaad hebben verscheidene bedrijven aangekondigd dat ze een vaccin willen ontwikkelen, en dat bracht veel landen en de EU op het idee om bij verschillende aanbieders te bestellen. Dat is begrijpelijk. Maar op een gegeven moment werd het wel duidelijk dat veel firma’s niet tijdig kunnen leveren. En toen was het te laat om elders nog grote bestellingen te plaatsen.

Het product van het Amerikaanse bedrijf Moderna is ook gebaseerd op de zogenaamde mRNA-technologie en heeft een effectiviteit van 95 procent. Het enige andere kandidaat-vaccin waarvan al voldoende gegevens beschikbaar zijn, is afkomstig van het farmabedrijf AstraZeneca en is gebaseerd op de zogenaamde vectormethode. De effectiviteit ervan is ongeveer 70 procent. Botsen andere vaccintechnologieën in het geval van covid-19 op hun grenzen?

Sahin: Nee, het is nog te vroeg om dat te zeggen. Die methode was succesvol tegen het ebolavirus. Sars-CoV-2 is moeilijker te inactiveren.

Het lijkt erop dat we binnenkort veel minder vaccins zullen hebben dan gehoopt.

Sahin: Momenteel ziet het er niet goed uit. Er ontstaat een leemte door het gebrek aan andere toegelaten vaccins, en wij moeten die leemte opvullen met ons eigen vaccin. Dat is ook de reden waarom we nu samenwerken met Pfizer om te zien of en hoe we meer kunnen produceren.

Kunt u de productie zodanig opvoeren dat u de kandidaat-vaccins die zijn weggevallen tegen de zomer kunt vervangen?

Sahin: We proberen nieuwe partners te vinden die voor ons willen produceren. Maar het is niet zo dat er overal ter wereld gespecialiseerde firma’s zomaar klaarstaan om van de ene dag op de andere vaccins van de vereiste kwaliteit te produceren. Begin februari zullen we weten of en hoeveel we nog kunnen produceren.

U werkt samen met Pfizer, het op een na grootste farmabedrijf ter wereld. Je zou toch denken dat die firma maar een hendel hoeft over te halen en kan produceren wat nodig is?

Türeci: Wel, dat is precies wat er is gebeurd. Alleen dankzij die gigantische machinerie, die toegevoegd is aan onze productie-installaties, kunnen we de komende maanden aan bijna 50 landen ruim een miljard dosissen van een nog maar net goedgekeurd vaccin leveren. Dat is een titanenwerk.

Sommige politici willen nu dat jullie andere fabrikanten een licentie voor het vaccin geven, zodat er snel meer kan worden geproduceerd. De productielijnen zouden verplicht kunnen worden omgebouwd om aan de lopende band vaccins aan te maken, in plaats van aspirine.

Sahin: De productie van mRNA-vaccins van geneesmiddelenkwaliteit is allesbehalve triviaal. Je kunt niet zomaar omschakelen en in plaats van aspirine of hoestsiroop ineens een vaccin produceren. Het proces vereist jarenlange ervaring en de juiste bouwkundige en technologische voorzieningen. Wij hebben die competenties meer dan tien jaar moeten opbouwen. En we hebben tijdens de klinische ontwikkeling van het vaccin de productiecapaciteit al uitgebreid om meer dan een miljard dosissen te kunnen maken.

Türeci: We hebben van meet af aan gezocht naar mogelijkheden om de capaciteit te verhogen en een breed netwerk van leveranciers op te bouwen. We hebben al vijf fabrikanten in Europa de opdracht gegeven om de productie te ondersteunen, en we onderhandelen over verdere contracten.

Momenteel woedt de discussie of gevaccineerde mensen privileges moeten krijgen, bijvoorbeeld om op reis, op restaurant of naar festivals te mogen gaan. Hoe kijkt u daarnaar?

Türeci: De volgende maanden blijft voorzichtigheid geboden om de besmettingscijfers verder te laten dalen. Tegelijk is het belangrijk dat er oplossingen worden gevonden om de economie te laten opleven zonder mensen in gevaar te brengen. Dat wordt geen simpele klus. Hier zal de politiek naar een oplossing moeten zoeken. Ik kan beide zienswijzen wel begrijpen.

Geneeskundige revolutie

Aan de ingang van BioNTech in Mainz staat meestal een wat gammele mountainbike eenzaam in een fietsenrek. Die is van Sahin. Hij en zijn vrouw leven zonder auto. Het kantoor van Sahin is groot maar eenvoudig. Het is een studeerkamer, geen imposante directieruimte, waar de ceo meestal in jeans en overhemd zit. Ondertussen haast Türeci zich in haar witte doktersjas van het ene laboratorium naar het andere. Verspreid over acht verdiepingen hebben honderden wetenschappers tot nu toe voornamelijk onderzoek gedaan. Ongeveer 20 potentiële geneesmiddelen zijn in ontwikkeling, vooral kankertherapieën. Behalve het coronavaccin is er nog geen enkel goedgekeurd.

Dat komt ook doordat Türeci en Sahin al vroeg voor een nieuw, onbeproefd idee gekozen hebben: van het menselijk lichaam een eigen geneesmiddelenfabriek maken. De onderzoekers in Mainz werken voornamelijk met mRNA: de molecule is een wezenlijk bestanddeel van de menselijke biologie, ze dient als een bode die bouwinstructies vervoert tussen het genetisch materiaal en de proteïnefabrieken van de menselijke cellen. Wie mRNA beheerst, kan als het ware de cellen programmeren om het lichaam theoretisch allerlei mogelijke instructies te geven, om bijvoorbeeld een tumor aan te vallen. Of om het immuunsysteem te mobiliseren tegen virussen.

Veel experts gaan ervan uit dat het BioNTech-vaccin de deur heeft opengezet voor een nieuwe, disruptieve technologie, een nieuwe categorie geneesmiddelen die de volgende twintig jaar voor een revolutie in de geneeskunde kunnen zorgen.

Jullie zijn allebei wetenschapper aan de universiteit, maar de laatste maanden moeten jullie onderhandelen over logistiek, aankoop en leveringsketens. Is het niet lastig dat dit jullie van het echte onderzoek afhoudt?

Türeci: Dat is soms vervelend, maar het hoort er nu eenmaal bij als je een wetenschappelijke innovatie bij de patiënten wilt krijgen. Je moet de nederigheid hebben om alles te regelen waarvan je eerst zei: ‘Daar moeten anderen zich maar mee bezighouden.’ Zeker omdat je leert dat je productie, opslag, koeling en transportketens vooral moet zien als een voortzetting van het wetenschappelijk onderzoek. Ook daar zijn nieuwe oplossingen nodig voor problemen die zich nooit eerder hebben voorgedaan.

Voor hoeveel procent zijn jullie nog onderzoeker en voor hoeveel ondernemer?

Sahin: 100 procent onderzoeker en 70 procent ondernemer.

Türeci: (lacht) Daar is een nieuwe manier van rekenen voor nodig.

Anders dan in de VS is het in Europa nog altijd ongebruikelijk dat onderzoekers aan universiteiten een bedrijf oprichten. Wat heeft jullie gemotiveerd om dat te doen?

Türeci: Anders zouden veel innovaties het bed van de patiënt niet bereiken.

Sahin: Dát is het kernpunt. Onze definitie van ‘het bed van de patiënt bereiken’ is niet dat we klinisch onderzoek doen en vervolgens zeggen: ‘Nu heb ik twintig mensen behandeld en data gegenereerd.’ Wij willen met onze innovaties verder gaan…

Türeci: … tot ze de nieuwe standaard worden.

Waarom hebben jullie daarbij uitgerekend gekozen voor mRNA als onderzoeksgebied? Tot voor kort was dat onbekend terrein.

Türeci: Het was eigenlijk niet echt een keuze.

Sahin: We wilden immuuntherapieën tegen kanker ontwikkelen. We realiseerden ons al vroeg dat elke kanker uniek is, en idealiter afzonderlijk moet worden behandeld. In onze zoektocht naar technologieën zijn we bij mRNA uitgekomen. We hebben twintig jaar geïnvesteerd in onderzoek om die toen nog onrijpe technologie bruikbaar te maken als geneesmiddelenplatform.

Het coronavaccin is het eerste bewijs dat de technologie werkt. Zal dat helpen bij de ontwikkeling van dat twintigtal andere geneesmiddelen waar jullie aan werken?

Sahin: Dat hangt van heel wat factoren af.

Türeci: Onder andere van het feit of en hoe we de ontdekkingen bij het coronavaccin gaan toepassen op andere geneesmiddelen en ziekten. Intussen weten we dat de ontwikkeling van geneesmiddelen heel snel kan gaan.

Leggen de overheden jullie te veel beperkingen op?

Sahin: Zo zou ik het niet zeggen, maar als we een dossier indienen voor een of ander wetenschappelijk onderzoek, duurt het soms drie maanden voor we antwoord krijgen. Voor ons vaccin tegen covid-19 duurde het drie dagen. De vraag is dus: hoe kan het ook sneller gaan voor kankertherapieën?

Is het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) te sloom?

Sahin: Vergeleken met de overheden van de afzonderlijke landen is Europa gewoonweg traag. Dat ligt aan de versnippering in afzonderlijke staten. Maar het heeft niet alleen met Europa te maken. Ik denk dat er een wezenlijk debat moet worden gevoerd over hoe we de aloude routines in de ontwikkeling van geneesmiddelen kunnen moderniseren, zodat ze geen flessenhals vormen voor medische innovatie.

Vertrouwde routines hebben ook voordelen.

Sahin: Dat klopt, maar daar gaat het niet over. Biotechnologie is niet langer een vage belofte. Ik ben er vast van overtuigd dat we de volgende twintig jaar op heel wat gebieden een medische revolutie krijgen. Er zullen zeer veel kandidaten zijn voor nieuwe geneesmiddelen, vooral omdat de VS en China zwaar hebben geïnvesteerd in biotechnologie. En we moeten erover nadenken welke structuren we in Europa kunnen creëren om de concurrentie aan te kunnen.

Tot slot iets anders. Mevrouw Türeci, uw vader was chirurg. Hebt u altijd geweten dat u arts wilde worden?

Türeci: Dat wist ik al heel vroeg, ja. Mijn vader was altijd omgeven door patiënten. Dat heeft me geïnspireerd om mensen te willen genezen.

Hoe was dat bij u, meneer Sahin?

Sahin: Ik wilde altijd al arts en onderzoeker worden. Immunologie fascineerde me. Ik heb er altijd in geloofd dat ons immuunsysteem in staat moet zijn kanker te bestrijden. Als kind al kon ik niet begrijpen dat sommige mensen doodziek waren, terwijl ze er gezond uitzagen. En dat men dat liet gebeuren.

U bent van Turkse afkomst. Voor sommigen bent u een rolmodel, anderen vinden het geen issue. En u?

Sahin: In ons bedrijf werken mensen uit meer dan 60 landen. Iemands achtergrond doet er niet toe. Tegelijk snap ik wel dat ons succes met name Turken kan inspireren. Dat is ook de reden waarom we iets meer over ons privéleven vertellen dan we normaal gezien zouden doen.

Türeci: Er is niets mis met identificatie, maar de politisering van identiteit is funest. Dat willen we het koste wat het wil vermijden.