Hoe kun je valincidenten voorkomen op je oude dag?

‘Een valincident in huis? Dat overkomt mij niet’, denken heel wat ouderen. Toch gebeurt het ontzettend vaak. Het goede nieuws is dat je het kunt voorkomen.

Ongeveer 30 tot 50 procent van de 65-plussers valt minstens één keer per jaar in huis. In woonzorgcentra lopen die cijfers op tot 70 procent van de bewoners. Valpartijen leiden tot een grotere ziektelast, meer zorgkosten, een hogere mortaliteit, en het beïnvloedt de kwaliteit van leven en zelfredzaamheid van mensen.

‘Ondanks heel wat preventieadvies vanuit het Expertisecentrum Val- en fractuurpreventie Vlaanderen (EVV) en vernieuwde richtlijnen in de zorgsector zien we het aantal valincidenten onvoldoende dalen’, zegt Koen Milisen, gewoon hoogleraar ouderenzorg aan KU Leuven, en voorzitter van het Expertisecentrum. ‘De opnames in ziekenhuizen na het vallen, nemen wereldwijd zelfs toe. Dat heeft natuurlijk alles te maken met de vergrijzing van de bevolking. Nochtans is het wetenschappelijk aangetoond dat preventie werkt.’

Hoort vallen onlosmakelijk bij het ouder worden?

Milisen: Er zijn ouderen die nooit vallen, maar de kans neemt wel toe met de leeftijd. Dat komt door een samenloop van achterliggende chronische problemen zoals een slechter zicht, lage bloeddruk, duizeligheid, evenwichts- en coördinatieproblemen, verminderde spierkracht en mobiliteit, verkeerd en te veel medicatiegebruik, cognitieve problemen en diabetes. Hoe meer problemen, hoe groter het valrisico. Als je niet goed te been bent en je wordt ’s nachts wakker omdat je dringend naar het toilet moet, maar je bent nog wat slaapdronken, hebt zichtproblemen, doet het licht niet aan en wordt wat duizelig omdat je bloeddruk daalt, dan is het niet ondenkbaar dat je misschien over een losliggende mat struikelt. Dat zijn heel wat risicofactoren en je kunt ze niet allemaal tegelijk wegnemen. Daarom is het beter een beperkt aantal factoren goed aan te pakken in plaats van half in te zetten op alle mogelijke risico’s. De patiënt zelf zal misschien zijn evenwicht, mobiliteit en spierkracht willen trainen. Terwijl het beter is om eerst bepaalde medicatie af te bouwen en iets aan het verminderd zicht te doen. Dan is het zaak om samen met de patiënt te bekijken wat de prioriteiten voor die persoon in kwestie zijn.

Wat kunnen ouderen doen om valpartijen te voorkomen?

Milisen: Je kunt zelf heel wat ondernemen om je valrisico te beperken. Laat je op tijd en stond bij de huisarts controleren op je zicht, evenwicht en bloeddruk. Zeker als je al eens gevallen bent. Blijven bewegen is essentieel. Dat betekent niet per se specifieke kineoefeningen, elke vorm van beweging telt. Dagelijks voldoende bewegen houdt de gewrichten soepel, versterkt botten en spieren, verbetert het evenwicht en zorgt dat je langer zelfstandig dagelijkse taken kunt blijven uitvoeren. Mensen denken dat de beste manier om niet te vallen rustig in de zetel blijven zitten is. Het tegendeel is waar: rust roest.

Meer bewegen vergroot de kans op langer zelfstandig en kwaliteitsvol leven. Het heeft nog tal van andere voordelen zoals preventie van hart- en vaatziekten, een verbeterde slaapkwaliteit en verbeterde weerstand tegen infecties. Een recente studie in het medische tijdschrift The Lancet toonde onlangs aan dat bij ouderen 6000 a 8000 stappen per dag al voldoende zijn om de mortaliteit te doen dalen. Voor wie dat niet haalbaar is, kunnen 1000 á 2000 stappen een begin zijn. Ieder stap telt. Staar je dus niet blind op het aantal stappen en blijf vooral niet in de zetel zitten.

Bespreek ook je medicatiegebruik met je huisarts. Mensen nemen soms heel lang veel pillen tegelijk terwijl dat niet altijd nodig is. Zo weten we bijvoorbeeld dat slaapmedicatie na drie maanden niet meer werkt. Ze is immers alleen bedoeld voor een acuut slaapprobleem. Toch worden ze heel vaak doorgenomen met mogelijke evenwichtsstoornissen als gevolg.

Krijg je ouderen voldoende gemotiveerd om aan valpreventie te doen?

Milisen: Ouderen denken nog te vaak dat het hen niet overkomt. Het zijn altijd anderen die vallen, nooit zijzelf, zo denken ze. Veel mensen, onder wie soms ook gezondheidswerkers, gaan er bovendien verkeerdelijk van uit dat het op hoge leeftijd geen zin meer heeft om nog aan valpreventie te beginnen. Dat klopt helemaal niet, het vraagt wel inspanning. Daarnaast is vallen een taboe. Ouderen verzwijgen vaak tegen hun kinderen dat ze gevallen zijn, uit schrik om in een woonzorgcentrum terecht te komen.

Sommige kinesitherapeuten bieden ondertussen valpreventie aan, maar die consultaties worden niet altijd terugbetaald.

Milisen: Wie al zware problemen met mobiliteit, spierkracht en evenwicht heeft, krijgt kinesitherapie tot 60 á 80 sessies per jaar terugbetaald. Dan gaat het om complexe patiënten die in woonzorgcentra verblijven. Er bestaat daarnaast een Vlaams Otago oefenprogramma, met spierverstevigende en evenwichtsoefeningen, bedoeld voor gezonde ouderen die nog geen valproblematiek hebben, om te voorkomen dat ze later zullen vallen. Dat oefenprogramma wordt helaas niet terugbetaald. Nochtans zou het een goede investering zijn, want het loont op lange termijn.

Vanaf welke leeftijd heeft het zin om in te zetten op valtraining?

Milisen: Vanaf de dag dat je geboren wordt, zou je bij wijze van spreken al met je oude dag bezig moeten zijn. Hoe meer je jezelf op jonge leeftijd de attitude aankweekt om te bewegen, hoe meer je later de juiste ingesteldheid zult hebben om dat te blijven doen. Bouw van jongs af aan frequente beweegmomenten in doorheen de dag. Sta bijvoorbeeld na het lezen van dit artikel even op van je stoel. De internationale beweegnormen zijn iedere 30 minuten rechtstaan en even rondlopen, minstens 150 minuten per week aan gematigde (vb. wandelen of tuinieren) en 75 minuten per week aan intensieve inspanning doen (vb. stevige fietstocht of zwemmen). Het grote probleem bij oudere, kwetsbare mensen is hen ervan overtuigen dat je je valrisico wel degelijk in eigen handen hebt. De nieuwe generatie ouderen is gelukkig wat minder fatalistisch, maar ook daar is nog werk aan de winkel.

U benadrukt vooral het belang van wandelen. Zijn oefeningen die meer gericht zijn op spierkracht en evenwicht niet essentiëler?

Milisen: Het is veelvuldig aangetoond dat tai chi effectief kan zijn in de preventie van vallen. Voor yoga is die evidentie iets minder. Maar eender welke vorm van bewegen is goed. Wandelen is een goed begin om te starten met bewegen voor mensen die dat niet gewoon zijn. Het is goedkoop en effectief en, vooral, belangrijk om een beweegattitude te kweken.

Om mensen die minder goed te been zijn eveneens aan het bewegen te krijgen, hebben we wandelgidsen ontwikkeld waarin stilgestaan wordt bij veilig schoeisel, maar ook het juiste gebruik van rollators en wandelstokken. Even essentieel is dat gemeenten investeren in wandelveilige infrastructuur en zitplaatsen. Het gebrek daaraan is vaak de reden waarom ouderen niet meer buiten komen. It takes a village to prevent a fall.

Is het vallen het grootste probleem, of het feit dat mensen blijven liggen?

Milisen: 2 tot 5 procent van de mensen die vallen breekt een heup. Dat heeft enorme gevolgen voor de levenskwaliteit. De revalidatie is een lijdensweg. Ongeveer 30 procent van de ouderen die hun heup breken, overlijden binnen de 6 tot 12 maanden. Ook lange tijd op een koude vloer liggen, heeft zware gevolgen. Je raakt onderkoeld, krijgt doorligwonden of gaat in rabdomyolyse. Dat is een overmatige afbraak van spierweefsel waardoor er allerlei afvalstoffen in het lichaam terechtkomen, waardoor je kunt overlijden. Sommige mensen liggen tot meer dan 24 uur op de grond voor iemand hen vindt. Ze hadden toevallig hun alarmsysteem niet bij zich of konden er niet aan. Een groot percentage van de ouderen kan na een val zo’n alarmsysteem zelfs niet meer indrukken omdat ze bewusteloos of gedesoriënteerd zijn.

Kan artificiële intelligentie helpen om valincidenten vroegtijdig te detecteren zodat er sneller kan ingegrepen worden?

Milisen: Er is heel wat technologie op de markt die pretendeert dat ze valincidenten kunnen detecteren waardoor ze een automatisch alarmsysteem kunnen laten afgaan. Het onderzoek naar dergelijke technologieën is complex en de evidentie zwak. Die systemen geven vaak vals positieve resultaten, waardoor op de duur niemand nog reageert wanneer er zich echt een gevaarlijke situatie voordoet. Dat wil niet zeggen dat we er niet verder in moeten investeren. Ik geloof dat ze in de toekomst een goede ondersteuning kunnen zijn in de strijd tegen valincidenten.

Van 24 tot en met 30 april 2023 organiseert het Expertisecentrum Val- en fractuurpreventie Vlaanderen de jaarlijkse week van de Valpreventie. Meer info: www.valpreventie.be