Alcohol schadelijker dan heroïne: Vlaamse experts rangschikken de gevaarlijkste 10 drugs

Knack vroeg een panel van vier experts welke drugs het meest funest zijn voor de samenleving. Schadelijker dan crack, cocaïne en ketamine is volgens hen alcohol.

Welke drugs het ongezondst zijn voor de individuele gebruiker, is al vaak onderzocht. Het antwoord luidt meestal heroïne, crack of crystal meth. Maar welke drugs zijn het ‘ongezondst’ voor de samenleving? Daarover publiceerde de Britse wetenschapper David Nutt (Imperial College) in 2010 voor het eerst een studie in The Lancet. Hij bracht daarbij in kaart wat de bestrijding van illegale drugs, de behandeling van verslavingen en de gevolgen van alcohol achter het stuur aan de samenleving kosten. Zijn onderzoeksmethode is de voorbije jaren ook toegepast in landen als Nederland, Frankrijk, Duitsland en Australië. Knack vroeg vier deskundigen om dezelfde oefening te maken. Ieder van hen stelde op basis van zijn of haar expertise een top tien op. Samen kwamen ze tot het volgende eindklassement.

1. Alcohol

Terwijl zijn collega’s alcohol de schadelijkste drug noemen, zet toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven) die legale drug pas op de tiende plaats. ‘In buitenlandse onderzoeken staat alcohol inderdaad meestal op één, als het gaat om sociale schade. Dat komt omdat het met voorsprong de meest gebruikte drug ter wereld is. Door alcohol pas op de tiende plaats te zetten, wil ik een signaal geven dat een grote meerderheid gelukkig wél op een verantwoordelijke manier omgaat met alcohol, anders dan met heroïne of crack.’

‘Maar als mensen om hulp vragen voor hun verslaving,’ stelt drugsexperte Lies Gremeaux (Sciensano), ‘gaat het in de helft van de gevallen om alcoholverslavingen. In Wallonië loopt dat zelfs op tot 60 procent.’ Die veroorzaken volgens haar een grote ziektelast. ‘In 2019 werd onderzocht welke risicopatronen het meest bijdragen tot de totale ziektelast in België. Stoornissen gelinkt aan overmatig alcoholgebruik (6%) wogen dubbel zo zwaar als stoornissen gelinkt aan andere drugs (2,8%). Overmatig alcoholgebruik (11,3%) behoort ook tot de top vijf van specifieke oorzaken voor het verlies van gezonde levensjaren als gevolg van een verminderde levenskwaliteit.’

Criminoloog Tom Decorte (UGent): ‘Alcohol veroorzaakt ook veel verborgen kosten, zoals de gevolgen van huiselijk geweld, seksueel geweld, verkeersongevallen enzovoort. Daarom vind ik alcohol niet de schadelijkste drug voor de individuele gebruiker, maar wel voor de samenleving. Hier speelt dus het effect van de grote getallen, het grote aantal mensen dat te veel drinkt.’

Uit de criminaliteitsstatistieken van de federale politie blijkt dat in 2021 bijna 62.000 misdrijven werden gepleegd die te maken hadden met alcoholmisbruik, op een totaal van ongeveer 1 miljoen misdrijven. Bij 2425 verkeersongevallen werd een positieve alcoholcontrole vastgesteld en bij 34.720 verkeersovertredingen was alcohol in het spel. Daarbij vielen 115 dodelijke verkeersslachtoffers. Tel daar nog eens duizenden licht- en zwaargewonden bij en het is duidelijk dat de medische en economische kosten zeer hoog oplopen.

Het duidingsprogramma Terzake maakte eind vorig jaar een reportage over de spoedafdeling van het UZ Gent. Toen bleek dat 10 procent van de interventies te maken had met alcoholmisbruik.

Medisch directeur van zorggroep Multiversum Geert Dom: ‘In de Europese Unie stierven in 2016 zo’n 80.000 mensen aan door alcohol geïnduceerde kanker. Ongeveer 1,9 miljoen levensjaren gingen verloren als gevolg van premature morbiditeit en mortaliteit door kanker. In een paper van de Hoge Gezondheidsraad (2018) staat dat alcohol in België de op drie na belangrijkste doodsoorzaak is bij personen van vijftien jaar en ouder. Alcohol speelt ook een rol in cardiovasculaire aandoeningen, cerebrovasculaire aandoeningen, verschillende vormen van kanker, geheugenstoornissen en aandoeningen van de pancreas en de lever. Dat gaat allemaal gepaard met torenhoge medische en economische kosten.’

2. Cocaïne/crack

Terwijl David Nutt in zijn beroemde onderzoek heroïne op de tweede plaats zet, verkiezen onze experts hier de combinatie cocaïne en crack. Tytgat: ‘Wereldwijd zijn er heel wat mensen die cocaïne gebruiken en toch normaal kunnen functioneren in de samenleving. Dat is te vergelijken met alcohol. Ik stel voor om cocaïne en crack samen te nemen omdat het over dezelfde chemische stof gaat. Crack is een rookbare vorm van cocaïne, veel schadelijker voor de gebruiker én veel verslavender. Daardoor is de maatschappelijke overlast ook veel groter.’

Decorte: ‘Bij cocaïne zit de criminaliteit vooral aan de kant van de productie en distributie, aan het begin van de keten. Veel minder bij de eindgebruiker. Kijk maar naar de drugsoorlog in Antwerpen, tussen de bendes onderling. Bij alcohol daarentegen zit de criminaliteit aan het einde van de keten, bij de consumenten. Dat is veranderd in de loop van de geschiedenis. Honderd jaar geleden, toen alcohol verboden was tijdens de Amerikaanse drooglegging, zat de criminaliteit ook aan het begin van de keten.’

Professor Tytgat wijst wel op een criminologisch probleem bij de mannelijke eindgebruiker. Hij ziet in veel gerechtelijke dossiers, die hij als expert begeleidt, dat moorden worden begaan als de stoppen doorslaan. ‘Dan is er vaak een link met cocaïne te leggen.’

Experte Gremeaux: ‘Als we het hebben over illegale drugs, zijn het vooral cocaïnegebruikers die in behandeling gaan, samen met cannabisgebruikers. Het aantal mensen dat een behandeling voor crack ondergaat, stijgt de laatste jaren ook aanzienlijk. Dat creëert nieuwe uitdagingen voor de algemene patiëntenzorg: crackgebruik gaat vaak gepaard met een hoge gebruiksfrequentie. De ernstige geestelijke en lichamelijke gezondheidsproblemen zijn niet te onderschatten. Er zijn veel rapporteringen over agressief gedrag. Het is vooral een stedelijk fenomeen: crack komt het vaakst voor in Brussel.’

3. Heroïne

Dom: ‘In het onderzoek van David Nutt staat heroïne op twee en cocaïne op drie. Ik vind het terecht om voor België de volgorde om te keren. De belangrijkste reden is dat heroïne in ons land door een redelijk beperkte groep wordt gebruikt. Dat opiaat wordt meestal gerookt of geïnjecteerd en is zeer verslavend. De gebruikers worden helemaal naar de marge van de samenleving geduwd.’

Exacte cijfers over het aantal gebruikers van heroïne en cocaïne in ons land zijn er niet. Experts schatten het aantal heroïnegebruikers op 15.000 à 30.000. Ongeveer 100.000 Belgen zouden geregeld een lijn cocaïne snuiven. Zowel Dom als Gremeaux wijst erop dat het aantal heroïnegebruikers de laatste jaren daalt. Onder meer omdat ze overschakelen naar fentanyl en andere synthetische opioïden (zie verder).

4. Tabak

Tabak is na alcohol de tweede legale drug in de top vijf. Het is ook de op een na meest gebruikte drug. In het onderzoek van David Nutt staat tabak op de zesde plaats.

Tytgat: ‘Nicotine is een zeer verslavend stofje. Het beste bewijs zijn de vele rokers die er maar niet in slagen om te stoppen en telkens hervallen. Nicotine is op zich niet schadelijk en het is een legaal genotsmiddel, maar het zijn de verbrandingsproducten van tabak die leiden tot zeer hoge medische kosten. Denk maar aan de vele longkankers die het gevolg zijn van roken, of de hart- en vaatziektes. Tabak staat terecht in onze top vijf.’

Uit een studie in opdracht van het Federaal Onderzoeksprogramma Drugs van de overheidsdienst Wetenschapsbeleid blijkt dat de directe kosten (bijvoorbeeld doktersbezoeken en ziektekosten) en de indirecte kosten (mensen die moeten stoppen met werken als gevolg van roken) samen goed zijn voor 1,5 miljard euro per jaar. Door te roken gaan in België jaarlijks 295.406 gezonde levensjaren verloren. Dat is bijna dubbel zoveel als voor alcohol en 10 keer zoveel als voor illegale drugs. Elk verloren gezond levensjaar is goed voor een kostprijs van 40.000 euro, wat neerkomt op 11,8 miljard per jaar.

Volgens de Belgische Cardio- logische Liga doodt tabak jaarlijks wereldwijd bijna 5 miljoen mensen. Voor ons land zou het gaan om ongeveer 20.000 overlijdens.

5. Amfetamine/ Methamfetamine

Het Knack-panel stelt voor om de amfetamines samen te nemen met de methamfetamine. Tytgat: ‘Ik zou ze samenhouden omdat ze chemisch gezien allebei tot de fenylethylamines behoren. Ze zijn allebei stimulerend en hebben een euforische uitwerking.’

Amfetamine is ook bekend als speed. Het is een wit poeder dat je kunt snuiven of als ‘bommetje’ kunt slikken en dat een flinke dosis energie geeft. Speed behoort met cocaïne en xtc tot de meest gebruikte partydrugs. Dom stelt in zijn zorgcentrum Multiversum vast dat amfetamines de oorzaak zijn van veel gevaarlijk agressief gedrag. Methamfetamine of crystal meth is sterk verslavend en werkt in op het zenuwstelsel.

Na het gebruik van amfetamines heeft het lichaam veel tijd nodig om de noodzakelijke voorraden dopamine en noradrenaline weer aan te vullen. Dopamine, ook wel het gelukshormoon genoemd, is een neurotransmitter. Het zorgt ervoor dat zenuwen met elkaar kunnen communiceren en signalen naar elkaar kunnen versturen. Noradrenaline is een stresshormoon. De ergste symptomen van een dip zijn pas na twee tot drie dagen verdwenen, maar het duurt zeker vijf tot zes weken voordat de balans van alle stofjes in de hersenen weer volledig hersteld is.

Gremeaux stelt opvallende regionale verschillen vast in de behandelingsaanvragen. ‘Amfetamines worden bijna uitsluitend in Vlaamse centra gemeld als voornaamste reden voor de behandelingsaanvraag (7%). In de andere twee regio’s gaat het telkens om minder dan 1 procent van het totale aantal aanvragen. Het aandeel van amfetamine in Vlaanderen is sinds 2015 sterk toegenomen. Het gebruik van crystal meth is in ons land daarentegen nog redelijk beperkt. Het aantal mensen dat daarvoor in behandeling gaat, is marginaal in verhouding tot andere drugstypes. Toch opmerkelijk: in Brussel liggen de meldingen wel vijf keer hoger dan in Vlaanderen.’

Samen met Decorte verwijst Gremeaux ook naar de criminologische schade van beide drugs. Crystal meth wordt synthetisch aangemaakt in illegale drugslabs, die vooral zijn gevestigd in het grensgebied tussen Nederland en België. ‘Elk jaar vindt de politie er tientallen dumpplaatsen van chemische stoffen die gebruikt worden voor de aanmaak van drugs. Als de productie van drugs in de illegaliteit zit, gaat ze altijd gepaard met grote ecologische schade.’

6. Fentanyl/Nitazenes

Fentanyl is een morfinometicum, een stof met een werking die vergelijkbaar is met morfine, maar vele malen sterker. De drug wordt in de geneeskunde gebruikt als krachtige pijnstiller tijdens operaties, maar ook bij sterke acute pijn, zoals kankerpijn.

Tytgat en Dom stellen voor om nitazenes samen met fentanyl op zes te zetten. Nitazene is een synthetisch bereide opioïde. Het werd in de jaren zestig ontwikkeld als pijnstiller maar nooit goedgekeurd voor gebruik. ‘Deze nieuwe drug is nog niet zo bekend, maar ze is wel tienduizend keer sterker dan morfine. Een douanier of politieagent die daar bij wijze van spreken zelfs maar naar kijkt, moet een antidotum bij zich hebben of hij riskeert te sterven aan een overdosis. Een klein korreltje van de molecule inademen of aanraken kan al dodelijk zijn. Door nitazenes op te nemen in onze lijst, kijken we niet alleen naar het verleden maar ook naar de toekomst.’

Dom is het helemaal eens met zijn Leuvense collega. ‘Ik zie dit als een waarschuwing. Kijk maar naar de gigantische maatschappelijke schade die fentanyl veroorzaakt in de VS en Canada.’

In zijn dossier over fentanyl schreef Knack enkele weken geleden al dat de pijnstiller ook in ons land vaak wordt voorgeschreven door huisartsen. Uit wetenschappelijke studies blijkt dat heroïnegebruikers stilaan overstappen op die drug omdat hij een langere werking heeft. Fentanyl wordt voorgeschreven in pleistervorm, maar zwaar verslaafden verknippen die en kauwen erop om de werking te versnellen. Dat heeft in Antwerpen en Brussel al tot verschillende dodelijke overdosissen geleid.

7. Cannabis

De zevende drug op de lijst leidt tot de langste discussie. Dat een meerderheid van ons panel voorstander is van een decriminalisering van cannabis heeft daar zeker mee te maken. Het is de meest populaire illegale drug in België.

Decorte en Tytgat benadrukken dat het grootste gevaar en de grootste sociale schade veroorzaakt worden door de stijgende populariteit van synthetische cannabis. Daarin is het verslavende en schadelijke THC-gehalte vele malen hoger dan in natuurlijke cannabis.

Decorte: ‘Natuurlijke en synthetische drugs zijn bijna verschillende producten. Ze hebben elk een heel ander niveau van schadelijkheid voor de samenleving. Natuurlijke cannabis is veel onschuldiger en bijna niet meer te vinden, omdat het criminele milieu de grootste winst haalt uit synthetische drugs en daar dus massaal op inzet. De drugsmaffia heeft een economische incentive om erg potente cannabis te produceren ten nadele van natuurlijke cannabisvariëteiten met een lager THC-gehalte.’

Die nieuwe krachtige cannabis leidt bij een groeiende groep jongeren tot een verhoogd risico op allerlei psychotische aandoeningen zoals paranoia en schizofrenie. Tytgat: ‘Dat zijn jonge mensen die levenslang niet meer op een normale manier kunnen deelnemen aan onze samenleving.’

Volgens Gremeaux is de schade voor de individuele gebruiker door cannabis moeilijker in te schatten. ‘Toch is het na alcohol de meest gemelde drug waarvoor mensen in behandeling gaan.’ Ze wijst net als Decorte op de hoge criminologische kosten. ‘De grootste hoeveelheden drugs die tussen 2012 en 2021 in België in beslag zijn genomen, zijn ecstasy, cocaïne, maar ook hasj.’

Als cannabis dan toch zo gevaarlijk en schadelijk is, waarom zou je het dan moeten decriminaliseren?

Decorte: ‘De essentie van decriminaliseren is dat je het bezit en het gebruik van cannabis door individuele gebruikers uit het strafrecht haalt. Tegelijkertijd moet je de productie reguleren en criteria opleggen waaraan die cannabis moet voldoen. Bijvoorbeeld door het THC-gehalte te beperken. Dat moet gekoppeld worden aan een strenge kwaliteitscontrole. Dat zal niet alle verslavingsproblemen en het roes zoekende gedrag van sommige mensen oplossen, maar het zal de hoge criminaliteitskosten wel sterk doen dalen.’

Tytgat en Dom wijzen er bovendien op dat alcohol en tabak ook niet verboden zijn, terwijl ze bovenaan op de lijst van schadelijkste drugs staan.

Tytgat: ‘Ik zeg in mijn lessen tegen studenten: “Als je straks na de les een glas bier drinkt, weet dan dat je dankzij die regulering kwalitatief goed gebrouwen bier in alle vertrouwen kunt drinken, maar met mate.”’

Dom: ‘Het overgrote deel van de overheidsbudgetten in de strijd tegen cannabis en cocaïne gaat naar repressie, naar de war on drugs tegen de drugbendes en -dealers. Begrijpelijk, maar vanuit gezondheidsperspectief zou men beter veel meer middelen inzetten voor preventie en behandeling. Dat zou veel maatschappelijke schade kunnen voorkomen. Autorijden is ook gevaarlijk en veroorzaakt elk jaar vele tientallen doden, maar we verbieden het autorijden niet.’

8. Benzodiazepines

Onze experts twijfelen tussen ketamine en de benzodiazepines voor plaats 8. Ketamine is een verdovingsmiddel dat door jongeren wordt gebruikt in het feestcircuit, vaak in combinatie met alcohol. Benzodiazepines worden eerder genomen door ouderen, als middel tegen angststoornissen. Bekende merknamen daarvan zijn onder meer Xanax, Librium en Lexotanil.

Decorte: ‘Ze baren me beide veel zorgen. Cijfers over gebruik zijn er niet. Benzodiazepines worden legaal voorgeschreven door dokters. Misschien te vaak.’

Dom: ‘Ongeveer 12 procent van onze bevolking geeft aan in de voorbije weken benzodiazepines te hebben gebruikt.’ De Nederlandse cijfers liggen met 10 procent in dezelfde lijn. ‘Dat is veel, ongeveer evenveel als antidepressiva, waar rond de 8 procent van de bevolking recent gebruik vermeldt. Voor slaap- en kalmeringsmiddelen bestaat er ook een behoorlijk grote zwarte markt, waardoor het werkelijke aantal gebruikers wellicht nog hoger ligt.’

Gremeaux: ‘Dit is een substantie waarvan het schadegehalte waarschijnlijk wordt onderschat. De verslavingsproblematiek rond benzodiazepines is wijdverspreid in België. Het problematisch gebruik van benzodiazepines komt vaak boven op een andere drug. Ze worden misschien te snel voorgeschreven en zeker langer gebruikt dan aanbevolen.’

Tytgat maakt zich ook zorgen over een groeiende groep van producten die afgeleid zijn van benzodiazepines, ook bekend als designerdrugs of Nieuwe Psychoactieve Stoffen (NPS). Ze zijn vaak nog veel krachtiger en richten dus ook meer ravage aan in de samenleving.

Decorte: ‘Die dynamische drugsmarkt zegt veel over het welzijn in onze samenleving. De roes is aangenaam, zegt men weleens, maar we zien ook dat veel mensen die roes opzoeken omdat ze ongelukkig zijn, zichzelf willen verdoven en de rauwe werkelijkheid willen ontvluchten. Wij zijn een samenleving geworden vol drugs, een drug taking society.’

9. Ketamine

Dom: ‘Ik heb vanmorgen nog een jonge kerel opgenomen in ons ziekenhuis. Hij gebruikt 10 gram ketamine per week. Dat is elke dag bijna 2 gram. Hij verkeert dus voortdurend in een roes. Ik zie bij veel gebruikers van ketamine dat hun urineblaas als gevolg van die drug niet meer werkt. Daardoor moet bij hen een katheter geplaatst worden, zodat ze naar het toilet kunnen gaan. Dat zijn jonge mensen die levenslang getekend zijn.’

Tytgat merkt in zijn praktijk dat het gebruik van ketamine de laatste jaren stijgt. ‘Ik wijd dat ook aan de agressieve marketingmethodes van dealers op sociale media. Ketamine wordt daar zelfs aangeprezen met het nagebootste logo Special K van de ontbijtgranenproducent Kellogg’s. Dat is erg attractief voor jongeren. Het illustreert hoe handige drugsdealers grof geld verdienen aan kwetsbare jongeren.’

10. GHB

Niet xtc of lachgas maar wel GHB belandt op de laatste plaats van onze top tien. Het is een kleur- en geurloze vloeistof met een lichte zoutsmaak die verdovend werkt. Bij een lage dosis raak je in een roes die vergelijkbaar is met dronkenschap. Onaangename effecten zijn er ook: ademhalingsproblemen, hartritmestoornissen, misselijkheid, heel diepe slaap (bij hogere dosissen), bewusteloosheid of coma (bij overdosis). Er is een reële kans op een overdosis, omdat GHB moeilijk te doseren valt. Kleine verschillen in hoeveelheid kunnen grote verschillen in effect hebben.

Tytgat: ‘GHB heeft eigenlijk dezelfde effecten als xtc, maar met een sterk hypnotisch effect. In combinatie met alcohol is het de verkrachtingsdrug bij uitstek, vaak gebruikt bij spiking.’

Spiking is het toedienen van drugs, medicatie of alcohol aan een persoon, zonder dat die daarvan op de hoogte is. Dat gebeurt onder meer door toevoeging in een drankje. Spiking wordt vooral gebruikt om anderen gewilliger te maken voor seksueel contact of om hen te beroven.

Dom: ‘In onze verslavingskliniek zie ik zelden of nooit xtc als probleem, wel in toenemende mate GHB. Ik denk dat het steeds populairder wordt in het uitgaansleven. De patiënten hebben extreem zware en agressieve ontwenningsverschijnselen.’