98 procent van de wereldbevolking heeft PFAS in het bloed

PFAS-producenten zoals 3M weten al een halve eeuw dat de stoffen schadelijk kunnen zijn, maar ze bleven ze op de markt brengen. De gevolgen worden zichtbaar.

In verpakkingen voor voeding kunnen, volgens een recente studie in het vakblad Environmental Science & Technology, tot 68 zogenaamde forever chemicals met een risico voor de volksgezondheid voorkomen. Het gaat om synthetische scheikundige stoffen die zo zijn geconcipieerd dat ze bijna niet afgebroken kunnen worden. De bekendste zijn per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS): een verzameling van zo’n 16.000 chemicaliën, waarvan de essentie een bijna onbreekbare band tussen fluor en koolstofhoudende elementen is.

Ze doken in 1938 toevallig op tijdens experimenten met koelgassen en bleken een nuttige combinatie van eigenschappen te hebben. Een extreme weerstand tegen zowel hitte als chemische afbraak, bijvoorbeeld, en de capaciteit om water en olie af te stoten. De bekendste industriële toepassing is teflon, waarvan elk jaar nog altijd meer dan 200.000 ton geproduceerd wordt. PFAS-stoffen komen terecht in braadpannen, schooluniformen, tapijten, contactlenzen, medische sondes, cosmetica, waterafstotende kledij, brandblusschuim enzovoort. Ze zijn overal.

In voedselverpakkingen worden ze toegevoegd aan papier, plastic en metaal. Pizzadozen, bijvoorbeeld, zitten er vol van. Ze moeten een barrière vormen tegen vochtigheid en vet. Maar het is al een tijd duidelijk dat ze courant naar het voedsel zelf migreren, waardoor we ze massaal opnemen in ons lichaam.

Belletjes in zeeschuim

Zelfs nadat ze in onze leefomgeving terecht zijn gekomen, blijven de vervuilers zich verspreiden. Het vakblad Science Advances publiceerde een studie waaruit blijkt dat PFAS-stoffen die met regen- en rivierwater in zee belanden er opnieuw uit kunnen ontsnappen en dus opnieuw mensen kunnen treffen. Ze worden de lucht in geslingerd met luchtbelletjes in het zeeschuim, die ontstaan als gevolg van de constante golfbeweging en aan het wateroppervlak openbarsten.

De concentratie aan PFAS-stoffen boven het zeeoppervlak is honderdduizend keer groter dan in het water zelf. Berekeningen wezen uit dat de oceaan meer van de twee algemeenste stoffen opnieuw in circulatie brengt dan de industrie er jaarlijks produceert. Zo komen we er nooit vanaf. Bovendien kunnen ze honderden, misschien zelfs duizenden jaren onafgebroken in het leefmilieu blijven circuleren. Wereldwijd zou 98 procent van de mensen nu sporen van de kwalijke stoffen in hun bloed hebben – hetzelfde gaat op voor veel andere dieren. Ze worden veel sneller in ons lichaam opgenomen dan we ze kunnen uitscheiden.

Ondertussen stapelt de evidentie zich op dat de stoffen schadelijk kunnen zijn voor onze gezondheid. Ze zijn een uitvinding van de mens, dus onze afweer heeft er nooit specifieke reacties tegen kunnen ontwikkelen. Recent legden wetenschappers in Toxicological Sciences bijvoorbeeld uit dat ze vrouwen na de menopauze harder treffen dan ervoor. Tijdens de menstruatie stoten vrouwen wat van de PFAS-vervuiling in hun lichaam af, maar die optie valt weg na de menopauze. De gevolgen worden zichtbaar in de vorm van een hogere gevoeligheid voor ontstekingsfactoren veroorzaakt door stress of infecties. Dat kan uitmonden in problemen met hart en bloedvaten.

Hoe forever chemicals precies de gezondheid ondermijnen, is nog altijd niet heel duidelijk, maar ze zouden hormonale veranderingen uitlokken die kunnen interfereren met tal van lichaamsprocessen. Een overzicht in New Scientist koppelde ze aan aandoeningen variërend van kanker tot diabetes en nierfalen. Een studie in Environmental Research linkte ze aan mannelijke onvruchtbaarheid en een verhoogd risico op teelbal- en prostaatkanker.

In Environment International is aangetoond dat ze een negatief effect hebben op bescherming door vaccinatie: hoe meer PFAS-stoffen iemand in zijn of haar bloed heeft, hoe minder antistoffen er geproduceerd worden als reactie op de vaccins. Daardoor verhoogt de kwetsbaarheid voor de virussen waartegen de vaccinatie moet beschermen.

Besmette sigaretten

De eerste wetenschappelijk onderbouwde aanwijzing dat de stoffen schade kunnen toebrengen aan de menselijke gezondheid werd in 1961 gepubliceerd, in de Canadian Medical Association Journal. De studie beschreef hoe arbeiders in PFAS-fabrieken ziek werden na het roken van met teflon besmette sigaretten. Maar PFAS-producenten reageerden furieus op de publicatie, met als basisargument dat er geen causaal verband tussen teflon en het ziektebeeld was gelegd. De druk werd zo hoog dat het artikel werd teruggetrokken en dus officieel niet meer bestaat.

Het was de start van een campagne van de twee belangrijkste PFAS-producenten, 3M en DuPont, om de gevaren onder de radar te houden. De strijd daartegen is prachtig gedocumenteerd in de film Dark Waters uit 2019, waarin steracteur Mark Ruffalo (‘de Hulk’ uit de superheldenfilms) de Amerikaanse advocaat Robert Bilott speelt. Die procedeerde vanaf 1998 jarenlang tegen DuPont en slaagde er finaal in overtuigend aan te tonen dat sommige van de stoffen kankerverwekkend zijn en tot geboorteafwijkingen leiden.

Uit zijn onderzoek bleek onder meer dat DuPont al in 1981 vrouwelijke werknemers had overgeplaatst, nadat het bedrijf zelf had vastgesteld dat contact met PFAS tijdens een zwangerschap tot geboorteafwijkingen bij baby’s kan leiden. Maar het maakte die informatie niet publiek.

Ruffalo verleende recent ook zijn medewerking aan een nieuwe documentaire (‘How to Poison a Planet’), waaruit onder meer blijkt dat de bedrijven al in de jaren 1970 wisten dat de stoffen, zelfs in kleine hoeveelheden, schadelijk kunnen zijn voor de volksgezondheid. Interne bedrijfsdocumenten wezen erop dat experimenten met proefdieren aantoonden dat de producten gevaarlijk konden zijn, maar die resultaten werden evenmin gepubliceerd. In 1994 was duidelijk dat er een link bestond tussen blootstelling aan teflon en de kans op prostaatkanker bij de eigen arbeiders, maar ook dat werd stilgehouden. Tot in de jaren 1990 bleven de bedrijven systematisch de problemen ontkennen.

In kaart gebracht: PFAS-producenten in Europa

Misleidende campagnes

Vorig jaar verscheen in de Annals of Global Health een ontnuchterende wetenschappelijke analyse van de stapels interne documenten van 3M en DuPont, die tijdens rechtszaken naar boven waren gespit. Onderzoek ervan wees uit dat de bedrijven zelfs in de jaren 1960 al wisten dat er ernstige problemen waren. In 1970 wisten ze dat PFAS ‘erg giftig waren wanneer ze ingeademd werden en redelijk giftig wanneer ze werden ingeslikt’. Dat was veertig jaar voor het publiek ervan op de hoogte werd gebracht. De bedrijven kozen voor sussende en misleidende campagnes, vergelijkbaar met wat de tabaksindustrie deed, om de risico’s te minimaliseren.

Diverse autoriteiten zijn zich ondertussen, redelijk laat, bewust geworden van de problematiek en proberen in te grijpen. In de Verenigde Staten, waar de voornaamste producenten gevestigd zijn, is de Environmental Protection Agency (EPA) in actie geschoten. Begin dit jaar voegde ze negen PFAS-stoffen toe aan haar register van gevaarlijke producten. Er zijn limieten gekomen voor de hoeveelheid forever chemicals die in drinkwater aanwezig mogen zijn. De EPA maakte een lange lijst op van mogelijke gezondheidsrisico’s, waaronder leverschade, schildklierproblemen en zwangerschapscomplicaties.

In de schoot van de Verenigde Naties werd in 2001 de Stockholm Conventie over Persistente Organische Polluenten opgericht. In 2009 voegde ze twee van de belangrijkste forever chemicals (PFOS en PFOA) toe aan haar Bijlage B met stoffen waarvan het gebruik beperkt moet worden. In 2019 werden ze overgeheveld naar Bijlage A, wat impliceert dat ze niet meer gebruikt mogen worden en moeten worden vernietigd.

Vijf Europese landen, waaronder Nederland, startten in 2023 een procedure op bij de European Chemicals Agency (ECHA) om de productie en het gebruik van liefst 12.000 PFAS-stoffen in de Europese Unie aan banden te leggen. Elk jaar zouden er in Europa ‘tienduizenden tonnen’ van deze producten in onze leefomgeving terechtkomen.

De reactie van de producenten op de demarche liet niet lang op zich wachten. Volgens New Scientist zetten dertien bedrijven samen een lobbycampagne op poten, die 20 miljoen euro mag kosten. De bedoeling is de voorstellen zo sterk mogelijk af te zwakken voor ze in de Europese cenakels besproken zullen worden. In Nature staat te lezen dat het onwaarschijnlijk is dat er voor 2025 een concreet plan van aanpak komt.

Het huidige voorstel voorziet in ‘overgangsperiodes’ – voor sommige stoffen van meer dan tien jaar – om de producenten de kans te geven zich aan te passen en alternatieven te ontwikkelen. Er zullen uitzonderingen ingebouwd worden, zoals voor fluorhoudende geneesmiddelen als het antidepressivum Prozac.

Schokkend vooruitzicht

Sommige bedrijven die veel PFAS-producten gebruiken, zoals Apple (de stoffen zijn alomtegenwoordig in elektronische chips), zijn vast van plan om naar alternatieven te zoeken. Maar de producenten zitten, volgens Nature, met de handen in het haar, want het idee van een leven zonder PFAS is voor hen ‘een schokkend vooruitzicht’. Ze beginnen nu al verwarring te zaaien, met als basisargument dat niet alle PFAS-stoffen schadelijk zijn.

Ze onderscheiden drie categorieën van schadelijkheid, inbegrepen een categorie van producten die volstrekt veilig zouden zijn. Een voorbeeld van dat laatste is het gas R134a, dat in puffertjes tegen astma terechtkomt maar ook in koelkasten en verplaatsbare airco’s. Helaas is het een krachtig broeikasgas, waardoor je er dus een ander soort problemen mee kunt krijgen. Volksgezondheid is slechts één aspect van het verhaal.

De bedrijven proberen te anticiperen op een toekomst met meer restricties en op gerechtelijke acties. 3M heeft in de VS een financiële schikking van zo’n 12 miljard euro met grote drinkwatermaatschappijen getroffen om contaminatie met forever chemicals te bestrijden. Er wordt naarstig gezocht naar efficiënte methodes om de stoffen uit de leefomgeving te halen. UV-straling, ultrageluid, chemische katalyse, opname door waterplanten en microbiële afbraak behoren tot de mogelijkheden.

Recent toonden onderzoekers in Environment International aan dat een cholesterolverlagend geneesmiddel (cholestyramine) instrumenteel zou kunnen zijn in het versnellen van de uitstoot van PFAS-stoffen uit het menselijk lichaam. Maar zulke ingrepen hebben uiteraard weinig zin als je constant gebombardeerd blijft worden met nieuwe vervuilers.

De productie van de meest schadelijke stoffen is sinds enkele jaren stopgezet. 3M kondigde eind 2022 zelfs aan dat het tegen 2025 de productie van al haar fluorhoudende stoffen wil stopzetten. Maar het kondigde niet aan wat er in de plaats zal komen. Ook dat moet zorgvuldig in de gaten gehouden worden. Het heeft uiteraard geen zin dat je nieuwe problemen creëert met pogingen om oude op te lossen – een concept dat in het wetenschappelijk jargon bekendstaat als ‘betreurenswaardige vervanging’ (regrettable substitution).

Zo zou de industrie er volgens New Scientist naar streven om fluorkoolstofverbindingen te vervangen door chloorkoolstofverbindingen, maar het is onduidelijk of dat een verbetering zal betekenen, in de betekenis van: minder schadelijke gevolgen voor volksgezondheid en leefmilieu. De industrie heeft een lange traditie van het op de markt brengen van producten zonder dat zorgvuldig is nagegaan of ze wel veilig zijn. Ze lijkt ook hardleers te zijn in het aanvaarden van het feit dat er nu anders tegen risico’s voor mens en milieu aangekeken wordt dan vroeger. The show must go on, zo lang mogelijk.

Kunnen we zonder PFAS? ‘We hebben het allemaal in ons lichaam’