2,3 miljoen Belgen in greep van slaappillen: ‘Ik ben nog altijd kwaad op mijn huisarts’

Belgen slikken nog altijd veel te veel verslavende slaap- en kalmeringsmiddelen. Veel gebruikers zijn boos op de arts die ze hen voorschreef. ‘Het was zogezegd even verslavend als Fruittella.’

Mensen worden vaak zelfs niet geloofd door hun eigen dokter’, vertelt Mieke Janssens als we haar opbellen. Ze is een van de beheerders van de Facebookgroep Benzo Strijders – Lotgenotengroep Benzodiazepines, die ondertussen al enkele jaren bestaat en zo’n 500 leden telt. Het is op zulke onlinefora dat mensen die hun gebruik van benzo’s of benzodiazepines willen afbouwen elkaar vinden. Het gaat om slaap- en kalmeringsmiddelen als temesta, xanax of valium. Ze zijn alleen op voorschrift van een arts te krijgen en kortdurend te gebruiken, want erg verslavend. Maar daar houdt lang niet elke arts rekening mee, terwijl patiënten vaak heel veel moeite hebben om ervanaf te raken. ‘Zeker oudere dokters schrijven nog altijd veel te vaak benzo’s voor’, zegt Janssens. ‘Patiënten die bij ons aankloppen, worden door hun dokter niet ernstig genomen als ze over hun ontwenningsverschijnselen spreken. Ze krijgen te horen dat het allemaal tussen hun oren zit. Dokters raden hun patiënten ook aan om veel sneller af te bouwen dan goed voor ze is. De ontwenningsverschijnselen worden dan heviger. Wij proberen mensen te helpen om dat op een verantwoorde manier te doen.’

400 miljoen dosissen benzo’s worden jaarlijks in Belgïe verkocht.

Nogal wat patiënten zijn gefrustreerd over de slaap- en kalmeringsmiddelen die ze ooit voorgeschreven kregen. ‘Ik kan daar boos van worden, ja’, vertelt ook Noëla Reypens, die niet in de Facebookgroep zit. Ze is een gepensioneerde lerares van 77 jaar, en een fervente brievenschrijfster: aan politici van alle partijen, aan kranten en ook weleens aan Knack. Ze heeft naar eigen zeggen vandaag de tijd van haar leven, maar moest daarvoor uit een diep dal klimmen. Jarenlang was Reypens depressief, maar artsen en psychiaters wisten niet goed wat er aan de hand was. Sinds haar 22e nam ze slaapmiddelen zoals temesta en andere benzo’s. ‘Ik zat helemaal aan de grond toen ik besliste om van de ene op de andere dag te stoppen met die medicijnen’, vertelt Reypens. ‘Mijn huisarts bleef me voorschriften geven, die ik in een kastje weglegde. Mijn man vertelde ik ook niets. Na een halfjaar begon de mist in mijn hoofd op te trekken, en na anderhalf jaar zei mijn psychiater dat ik niet meer op consultatie hoefde te komen. Ik voelde me veel beter, mijn geheugen werkte weer goed en ik had mijn sociaal leven terug. Toen ik haar vroeg wat me genezen had, zei ze dat het kwam doordat ik de benzo’s had gelaten.’

Als snoepjes

‘Boos’ of zelfs ‘een beetje woest’ is Reypens nu elke keer als ze aan een huisarts een in haar ogen onschuldig geneesmiddel vraagt en het vervolgens niet krijgt. ‘Een antibioticum, een middeltje tegen blaasontsteking als ik op reis ga: altijd zien ze wel een reden om het mij niet te geven, terwijl ik die medicijnen enkel in uiterste nood wil gebruiken. Ik moet dan moeite doen om vriendelijk te blijven, en denk altijd: iemand had wel eens zo’n opmerking mogen maken in de veertig jaar dat mij zonder verpinken al die slaapmiddelen zijn voorgeschreven. Die hebben mij tien jaar van mijn leven gekost. Ik vertrouwde de artsen altijd, en niemand heeft me zelfs maar op de risico’s gewezen. In mijn omgeving merk ik dat die medicijnen nog altijd makkelijk worden voorgeschreven.’

Reypens slaagde erin om op eigen houtje af te raken van haar verslaving, maar andere patiënten hebben daar vaak veel meer moeite mee. Bruggeling Tijs Synaeve nam jarenlang meermaals per dag benzo’s op voorschrift van de psychiater, en liet zich vorig jaar opnemen om van zijn verslaving af te raken. Nu, acht maanden later, gaat het al veel beter, maar heeft hij nog altijd last van lichamelijke ontwenningsverschijnselen. Synaeve begon benzo’s te nemen na het onverwachte overlijden van zijn vader. Later probeerde hij er zijn angsten mee te onderdrukken. Ook hem werd nooit duidelijk gemaakt wat de risico’s van de medicijnen zijn.

‘Het afbouwen van benzo’s is het zwaarste wat ik ooit in mijn leven heb moeten doen’, zeg Synaeve. ‘Ik hoop nooit nog zoiets te moeten meemaken. Ook mijn psychiater vertelde me nooit dat die medicijnen verslavend waren. Dat maakt me nog altijd kwaad. Hij zei dat ik ze mijn hele leven zou moeten nemen, zoals diabetespatiënten insuline nodig hebben. Het was zogezegd even verslavend als Fruittella. Het ging ook jaren heel goed, de medicijnen waren een wondermiddel. Pas later begon ik te merken dat mijn geheugen niet meer goed werkte en dat ik mezelf niet meer helemaal onder controle had. Toen ik door een val met een gebroken schouder in het ziekenhuis belandde, drukte een spoedarts mij op het hart dat ik met de benzo’s moest stoppen. Dat was de eerste keer dat er een belletje ging rinkelen. Vorige zomer las ik Blood Orange Night van Melissa Bond, met als goed gekozen ondertitel My Journey to the Edge of Madness. Daarin vertelt ze over haar strijd om van de benzo’s af te raken. Toen zijn mij eigenlijk pas de ogen geopend, en kort daarna heb ik me laten opnemen.’

Het is taaier en moeilijker om van benzo’s af te raken dan van alcohol of heroïne.

Geert Dom, psychiater en directeur van het zorgcentrum Multiversum

2 miljoen Belgen

Knack publiceerde onlangs een top tien van schadelijke drugs die in Vlaanderen in omloop zijn. De benzodiazepines horen volgens de experts die we raadpleegden op de achtste plaats. Het grote verschil met de andere drugs in de lijst: benzo’s zijn alleen op voorschrift van een dokter verkrijgbaar. In België, altijd al een koploper qua medicijnengebruik, worden ze massaal voorgeschreven. En lang niet alleen ouderen gebruiken ze. VRT NWS liet onlangs door adviesbureau IQVIA uitzoeken hoeveel Belgen benzo’s en Z-producten, wat soortgelijke medicijnen zijn, voorgeschreven krijgen. Volgens de resultaten ging het vorig jaar over 2,3 miljoen Belgen, de twee jaren daarvoor telkens om zo’n twee miljoen. Die stijging is waarschijnlijk te wijten aan de coronacrisis en de voor velen zenuwslopende en slaapverstorende lockdowns. ‘In België heerst een enorme bagatellisering van slaapmedicatie’, zegt Thierry Christiaens van het Belgisch Centrum voor Farmacotherapeutische Informatie. ‘Artsen of hun familieleden gebruiken ze vaak ook zelf. Ze mag nochtans alleen heel kort worden voorgeschreven, en voor kinderen en ouderen met nog meer voorzichtigheid.’

Het RIZIV houdt geen precieze cijfers bij van het gebruik in België. Er werd altijd aangenomen dat zo’n 12 procent van de volwassen Belgen slaap- en kalmeringsmiddelen gebruikt, een cijfer dat voor corona wel al enkele jaren lichtjes daalde. Volgens Geert Dom, psychiater verbonden aan de Universiteit Antwerpen en directeur van het zorgcentrum Multiversum, gebruikt van de totale groep zo’n 30 tot 50 procent langdurig zulke medicijnen. Hoe langer mensen de pillen nemen en hoe groter de dosissen, hoe zwaarder ook het proces om er weer af te raken. ‘De klachten kunnen driedubbel terugkomen als een patiënt de medicatie begint af te bouwen’, zegt Dom. ‘Het is taaier en moeilijker om van benzo’s af te raken dan van alcohol of heroïne.’

Bijwerkingen

Elk jaar worden zo’n 400 miljoen dosissen benzo’s verkocht in België. De medicijnen werden ontwikkeld in de jaren zestig. Nu hun patenten zijn verlopen, zijn ze gezakt in prijs. Het RIZIV betaalt ook niets terug. Oorspronkelijk werden ze in de markt gezet als ‘veiliger’ dan de middelen die daarvoor werden gebruikt, maar vandaag twijfelt geen enkele expert meer aan hun verslavende werking. Dat geldt ook voor de Z-producten, die later op dezelfde manier op de markt kwamen. De officiële richtlijnen zeggen dat de medicijnen hooguit twee of in uiterste nood vier weken mogen worden gebruikt. Ze worden het best enkel voorgeschreven in heel uitzonderlijke situaties, wanneer iemand probeert af te kicken van een alcoholverslaving, bijvoorbeeld, of wanneer iemand heel plots zijn partner verliest en voor enkele nachten gekalmeerd moet worden.

Toen ik door een val in het ziekenhuis belandde, drukte een spoedarts mij op het hart dat ik met de benzo’s moest stoppen.

Tijs Synaeve liet zich vorig jaar opnemen om van zijn pillenverslaving af te raken

Klachten over slapeloosheid, stress en angsten worden beter niet behandeld met deze medicijnen, en alle experts die we voor dit verhaal spraken, raadden aan om er vooral niet mee te beginnen. De goede werking van de medicijnen neemt ook snel af en de bijwerkingen zijn soms even erg als de klachten waarvoor ze worden ingenomen. Denk aan geheugenverlies, concentratieproblemen en een verhoogd risico op vallen. Onder invloed van de medicatie kruip je ook maar beter niet achter het stuur. En op lange termijn zouden benzo’s de kans op dementie verhogen.

Geen waarschuwing

Veel patiënten zijn zich daar niet van bewust, al zeker niet zolang ze geen poging ondernemen om met de medicijnen te stoppen. Psychiater Stephan Claes (KU Leuven) vergelijkt benzo’s met het evenzeer massale gebruik van alcohol in België. ‘Mijn collega’s zullen dat misschien een vreemde vergelijking vinden, maar ze gaat wel op. Zoals er mensen zijn die alcohol drinken om wat te kalmeren en hun stress onder controle te houden, zo zijn er ook mensen die benzo’s nemen. Sommigen kunnen dat veertig jaar lang doen zonder er veel last van te ondervinden, maar daartegenover staat een groep die veel meer problemen heeft en het gebruik niet onder controle kan houden. Zij hebben heel veel moeite om van hun verslaving af te raken en belanden soms bij ons in een verslavingsprogramma.’

Maar alcohol krijg je natuurlijk nooit door de huisarts voorgeschreven. Benzogebruikers bij wie het misliep, en die soms jarenlang worstelen met hun verslaving, voelen wrok en soms boosheid tegenover de huisarts – in de overgrote meerderheid van de gevallen zijn het huisartsen – die hen het middel heeft voorgeschreven, vaak zonder op de nadelige effecten te wijzen. ‘Die boosheid is begrijpelijk’, zegt Dom. ‘Benzo’s zijn al te lang losjes voorgeschreven. Ze zijn ooit op de markt gebracht door de farmaceutische industrie als veilig en niet verslavend. Toen al duidelijk was geworden dat de realiteit anders was, werden ze nog altijd vrijelijk voorgeschreven. Mensen zijn daar terecht boos over.’

Onderzoekster Melissa Ceuterick (UGent) sprak voor een project in opdracht van de federale overheidsdienst Wetenschapsbeleid (Belspo) met gebruikers van benzo’s die van hun medicijnverslaving proberen af te raken. Niet een van de dertig mensen met wie Ceuterick en haar collega’s samenzaten, herinnerde zich dat de arts hem of haar op voorhand had ingelicht over effecten op lange termijn en de aanbevolen beperking tot maximaal vier weken. Sommige getuigen vertelden haar dat ze op eigen houtje hun dosis stelselmatig proberen af te bouwen. Ze doen dat door soms handmatig medicijnen af te schaven, en op die manier steeds minder grote dosissen in te nemen. ‘Dat is natuurlijk niet heel nauwkeurig’, zegt Ceuterick. ‘Ze doen het liever zelf dan de arts om raad te vragen. Je mag inderdaad de kwaadheid niet onderschatten die bij sommige patiënten leeft tegenover de arts die hen die medicijnen aanvankelijk heeft voorgeschreven. Zij vertrouwen hun dokter niet meer en zijn heel teleurgesteld in de medische wereld.’

125 mensen per week melden zich voor een proefproject van de overheid om van benzo’s af te kicken.

Ondersteuning

Wat iedereen ons ook vertelde: je kunt niet alle artsen over één kam scheren. Velen proberen het anders te doen. Karen Vansteenkiste, huisarts in Damme, is daar een goed voorbeeld van. Voor haar masterthesis zette ze in de praktijk waar ze nu werkt een project op om mensen van de benzo’s af te helpen. Vansteenkiste stuurde alle patiënten van de praktijk die zulke medicijnen namen een brief met achtergrondinformatie . Er volgde een consultatie, en op het einde nog een tweede brief. Vansteenkiste werkt vandaag nog altijd met sommige patiënten verder in dit traject. De resultaten bewijzen dat het met ondersteuning ook werkelijk mogelijk is om van de benzo’s af te raken. ‘17 procent van de mensen die een brief kregen bouwde zijn medicijnengebruik volledig af’, herinnert Vansteenkiste zich. ‘16 procent bouwde het geleidelijk af. Dat was een groot succes.’

Een kleine minderheid van artsen blijft evenwel aan de lopende band benzo’s voorschrijven. Andere artsen krijgen patiënten voor zich die jarenlang benzo’s namen op voorschrift van een vorige dokter en te kennen geven daar absoluut niet mee te willen stoppen. Gezien de ontwenningsverschijnselen is het gevaarlijk om plotseling op te houden met voorschriften schrijven. Daarnaast zijn er ook veel patiënten die zelf om zulke medicijnen komen vragen, of zich pas geholpen voelen door een dokter als ze een pilletje voorgeschreven krijgen. Artsen, die vaak nog per consultatie van een kwartier worden betaald en sowieso al overbevraagd zijn, voelen ook maar zelden een prikkel om samen met de patiënt op zoek te gaan naar meer tijdrovende alternatieven om beter te slapen of van angsten af te raken.

‘We mogen artsen niet in een hoek duwen, maar uiteindelijk is dit wel hun verantwoordelijkheid’, zegt Ellen Van Leeuwen (UGent). Ze schreef haar doctoraat over het onderwerp en is nu zowel huisarts als klinisch farmacoloog die lesgeeft aan artsen in opleiding. ‘De medicijnen worden nog altijd voorgeschreven. De cijfers bewijzen ook dat er maar weinig verandert. Ik hoor collega’s vaak zeggen dat de patiënten nu eenmaal vaak vragen naar zulke medicijnen, maar het is echt niet de opdracht van een arts om altijd maar te doen wat de patiënt vraagt. Een arts vertelde me zelfs dat er op medicijndozen waarschuwingen zouden moeten komen zoals op sigarettenpakjes. Het is natuurlijk juist onze rol om te wijzen op die risico’s, en samen op zoek te gaan naar betere alternatieven dan medicatie.’

Tijdens de coronapandemie verdubbelde het gebruik van benzo’s onder jonge mensen.

Totaalverbod

Eerder dit jaar startte minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) een proefproject om mensen te laten begeleiden door hun apotheker om het medicijngebruik af te bouwen. Het project wordt uitgebreid, maar volgens Van Leeuwen en andere experts moet er veel meer gebeuren om een echte kentering te veroorzaken. De stijging tijdens de coronacrisis bewijst dat er nog altijd naar benzo’s wordt gegrepen om mensen door een (serieuze) dip te helpen. Volgens de cijfers van IQVIA verdubbelde het gebruik onder jonge mensen zelfs in die periode. Het is niet moeilijk om te voorspellen dat er ook daarvan een hele groep afhankelijk zal worden van de medicijnen.

Zowel artsen als patiënten moeten worden overtuigd van het belang om te stoppen met benzo’s, en patiënten die proberen te stoppen moeten beter worden begeleid. Ook de verpakkingen, die vaak méér pillen bevatten dan volgens de richtlijnen ingenomen mogen worden, zouden kunnen worden verkleind. ‘Het zou ook goed zijn dat er meer controle is op het voorschrijfgedrag van zulke verslavende medicijnen’, zegt Dom. ‘Ik kan als arts niet zien wat andere artsen hebben voorgeschreven aan patiënten, en dus ook niet of ik iemand voor me heb die benzo’s is gaan shoppen bij verschillende collega’s.’

Het RIZIV beschikt over weinig informatie, aangezien het tot nu toe enkel data bijhield van medicijnen die werden terugbetaald. Daar komt normaal dit jaar verandering in. ‘Het is een merkwaardige situatie’, zegt Thierry Christiaens van het BCFI. ‘Wij krijgen als artsen feedback over ons voorschrijfgedrag, behalve over dit soort van medicijnen. Als ik dat aan collega’s uit andere landen vertel, vinden zij dat zeer bizar.’

En helemaal verbieden? ‘Ik schrijf elke dag benzo’s voor’, reageert Dom. ‘Ik werk in een behandelcentrum voor zware verslavingen. Voor wie ontwent van een drugs- of alcoholverslaving zijn benzo’s heel nuttige medicijnen.’

Voor heel veel Belgen lijken de benzo’s helaas nog altijd het eenvoudigste middel tegen stress, slapeloosheid en angsten. Ze hoeven ervoor niet uitgebreid met een psycholoog te spreken over de problemen die die klachten veroorzaken, ze hoeven ervoor hun levensstijl niet aan te passen en ze hebben bovendien heel snel effect. Een betaalbaar alternatief in de geestelijke gezondheidszorg, zoals therapie, is in België vaak ook niet snel beschikbaar. ‘Veel mensen voelen ontzettend veel druk in onze samenleving’, besluit Stephan Claes. ‘Kijk ook naar de vele werknemers die uitvallen met een burn-out. Hoe komt het dat zo veel mensen niet meekunnen? Waarom leggen we de lat voor onszelf allemaal zo hoog? Daar zullen we het ook over moeten hebben als we het gebruik van benzo’s echt naar beneden willen.’