‘Gevolgen op lange termijn zijn veel verontrustender dan angst die we voelden tijdens de weken na aanslagen’

‘Omdat terroristische aanslagen tot vooroordelen en polarisering leiden, is er steeds meer nood aan inclusie’, schrijven sociaal psychologen Alain Van Hiel en Emma Onraet.

Iedereen herinnert zich die verschrikkelijke dag. Tijdens de aanslagen in Brussel en Zaventem van 22 maart 2016 kwamen niet minder dan 32 slachtoffers om en werden 340 mensen gewond. Iedereen had wel verwacht dat moslimextremisme vroeg of laat in ons land een dodelijke tol zou eisen, maar die dag haalde de werkelijkheid ons in. Plots zijn we met z’n allen potentiële targets geworden van nietsontziende terroristen.

Na de aanslagen waren er veel uitingen van verbondenheid. Premier Charles Michel riep op tot solidariteit en eendracht. Talrijke organisaties veroordeelden het geweld en riepen op om samen een front te vormen tegen terrorisme en verdeeldheid.

Maar aan de andere kant meldde Unia, het Interfederaal Gelijkekansencentrum, na de aanslagen een toename in meldingen van klachten over racisme en discriminatie, en dan vooral met betrekking tot agressie gericht naar moslims. Ook na andere grote terreuraanslagen in het buitenland werden dergelijke pieken opgemerkt. Na de aanslagen in Parijs, bijvoorbeeld, steeg het aantal islamofobische incidenten in Frankrijk, maar ook in andere Europese landen.

Meer vooroordelen

Terroristische aanslagen in westerse landen zijn gelukkig schaars, maar tegelijk zijn het dramatische gebeurtenissen die een duidelijke impact hebben op de publieke opinie. Welke effecten hebben terroristische aanslagen nu bij de bevolking? Meer vooroordelen bij het grote publiek? Een ideologische ruk naar rechts?

Een aantal wetenschappelijke studies in de nasleep van de aanslagen op de WTC torens in 2001 en na de bomaanslagen in Madrid (in 2004) en Londen (in 2005) toonden aan dat mensen na aanslagen inderdaad meer vooroordelen vertonen. Dit niet alleen tegenover de etnisch-culturele groep waartoe de terroristen zelf behoren, maar ook naar minderheden die niet in opspraak kwamen bij de aanslag. Een Spaanse studie naar aanleiding van de aanslagen in Madrid toonde bijvoorbeeld aan dat na de aanslagen de Spaanse bevolking , in vergelijking met ervoor, niet alleen meer negatieve attitudes had ten opzichte van moslims, maar ook ten opzichte van joden, een groep die uiteraard niet gelinkt werd aan die aanslagen.

Deze gevolgen op lange termijn zijn vele malen verontrustender dan de angst die we voelden tijdens de moeilijke weken na de aanslagen. De polariserende effecten van terroristische dreiging bezwaren het multicultureel samenleven, wat op zich al een grote bezorgdheid wekt bij een breed segment van de burgers.

Vooral mensen met progressieve houdingen

Opvallend is dat de toename in het negatief beeld over etnische minderheden na terroristische aanslagen het sterkst is voor mensen die een eerder progressief gedachtengoed hebben. In een Britse studie naar aanleiding van de aanslagen in London, toonden progressieve mensen de grootste toename in negatieve attitudes ten opzichte van moslims en immigranten. Dit terwijl mensen met conservatieve ideologische houdingen amper veranderingen vertoonden en even bevooroordeeld bleven als voorheen. Progressieve personen hebben het moeilijker om aanslagen te rijmen met hun inclusief wereldbeeld en ideeën over tolerantie en vertrouwen tegenover andere sociale groepen, terwijl de aanslagen kennelijk het bestaande beeld bij conservatieve mensen bevestigen, namelijk dat migratie en multicultureel samenleven zorgen voor dreiging en onveiligheid.

Progressieve mensen hebben meestal een positiever beeld over de aanwezigheid van etnisch en culturele minderheden. Dat juist deze mensen hun posities verlaten, zou een grote zorg moeten zijn voor wat tot heden al geen eenvoudige opdracht is gebleken, namelijk multicultureel samenleven. Op die manier bereiken terroristische aanslagen wat ze uiteindelijk beogen, namelijk het veroorzaken van polarisatie tussen verschillende bevolkingsgroepen.

Terrorisme leidt ook tot verrechtsing

Het is eveneens een welbekende wetenschappelijke bevinding dat mensen naar de ideologisch rechtse kant schuiven bij het ervaren van allerlei maatschappelijke dreigingen, niet enkel in het geval van terreur, maar ook bijvoorbeeld bij een economische crisis, een sterke toename van migratie, of een falende overheid. Conservatief-traditionele opvattingen zouden een beschermende functie hebben in een bedreigende context, door de nadruk die ze leggen op veiligheid, conformiteit en traditie. Deze opvattingen geven mensen een houvast wanneer ze geconfronteerd worden met bedreigende gebeurtenissen of in een bedreigende context leven. Verrechtsing kan dus een manier bieden om psychisch om te gaan met die dreiging.

De nood aan inclusie

Terrorisme leidt dus tot een toenemend negatief sentiment ten opzichte van etnische en culturele minderheden en een nadruk op veiligheid en risicocontrole. Wat kunnen we hieraan doen? Er is duidelijk een nood aan inclusieve en positieve verhalen. Gelukkig waren die er ook in de nasleep van de aanslagen.

De vele hulpverleners, maar ook gewone mensen, die een bewonderenswaardige en hartverwarmende wil toonden om slachtoffers te helpen. Zo ook Hassan Elouaf, een technicus op de luchthaven en moslim, die in de verwoeste vertrekhal zich ontfermde over Walter Benjamin, een Brusselse jood die zwaar gewond was geraakt en een been verloor. In een aflevering van Pano die uitgezonden werd in december 2016 zagen we hoe hieruit een mooie vriendschap groeide.

Een van de dodelijke slachtoffers was de echtgenote van Mohamed El Bachiri. Uit liefde voor haar, schreef hij het boek ‘Mijn jihad van de liefde’. Het werk werd een bestseller en vormt een ontroerende ode aan vredevol samenleven. Hij schrijft: “In deze moeilijke en onzekere tijden roep ik op tot dialoog en delen. Laten we naar de goedheid van de mens kijken in plaats van naar de waanzin en de haat.”

De beelden van Pano en de woorden van El Bachiri toonden de positieve en sterke kant van menselijke solidariteit en hulpvaardigheid van een weerbare samenleving. We hebben nood aan meer van deze inclusieve gebaren, uit elke bevolkingsgroep. Nood aan meer interculturele ontmoetingen.

Zo bang wij zijn van terroristen en hun drieste en meedogenloze methoden, zo bang zijn terroristen en extremisten van redelijkheid, openheid, vriendschap en menselijkheid.

Emma Onraet en Alain Van Hiel zijn sociale psychologen verbonden aan de UGent. Eerder verscheen van Alain Van Hiel het boek ‘Iedereen Racist’.