Waarom het Duitse verzet niets uithaalde: ‘Hitler had in 1938 al vermoord moeten worden’

Miljoenen Duitsers waren in de jaren 1930 en 1940 in de ban van Adolf Hitler. Docent Duitse geschiedenis Dirk Rochtus maakte een boek over ‘het oneindig eenzame verzet’ tegen de nazi’s. ‘Het probleem is niet dat Hitler kanselier is geworden. Wel hoe hij daarbij geholpen is.’

‘Ze waren oneindig eenzaam en oneindig verlaten. Ze lieten van zich horen met hun pamfletten en waarschuwden vergeefs voor de oorlog, terwijl het zwaaien met de vlaggen en het slaan van de trommels, de jubel over de internationale successen de stemmen van het verzet overdonderden.’

Het citaat komt van de Duitse auteur en verzetsman Günther Weisenborn (1902-1969). Dirk Rochtus, hoofddocent internationale politiek en Duitse geschiedenis aan de KU Leuven Campus Antwerpen, gebruikt het in de slotbeschouwing van zijn nieuwe boek Naar de hel met Hitler. Verzet in het Derde Rijk (1933-1945). Daarin overschouwt hij het verzet van de Duitsers tegen de nazitirannie. Dat was in de jaren 1930 niet alleen een deprimerend eenzame bezigheid, zoals Weisenborn treffend verwoordde, het was ook een pluralistische aangelegenheid. Extreemlinks, conservatief-nationalistisch en iedereen daartussenin bood weerstand aan Adolf Hitler. Het rechts-conservatieve verzet was het meest succesvolle, vertelt Rochtus. ‘De conservatieven zaten dichter bij de macht. Militairen of prominenten uit de adel en de burgerij hadden toegang tot Hitler, terwijl de communisten in de fabrieken zaten. Zij konden geen aktetas met springstof naast Hitler zetten.’

Schetst u nog eens hoe Hitler aan de macht is gekomen? U schrijft dat hij de macht heeft gekregen.

Dirk Rochtus: De nationaalsocialisten spraken over de Machtergreifung, het grijpen van de macht. In werkelijkheid kreeg Hitler de macht van de door de nazi’s zo verfoeide oude, bourgeois-conservatieven. Omdat ex-kanselier Franz von Papen zelf geen regering meer op de been kreeg, en om nog meer instabiliteit te voorkomen, werd Hitler op 30 januari 1933 aangesteld als rijkskanselier. De elite dacht dat ze die plebejer en zijn gespuis in bruine hemden wel in het gareel zouden kunnen houden. De NSDAP, de nazipartij, had naast rijkskanselier Hitler maar twee ministers in een regering vol conservatieven. Die laatsten hadden bovendien wel wat gemeen met de nazi’s. Zoals een afkeer van links en extreemlinks en van het Vredesverdrag van Versailles dat in 1919 Duitsland tot een militaire en economische dwerg had gemaakt. De haat daartegen verbond links met rechts, proletariaat met adel.

Hitler wist bovendien de adellijke en militaire elite even meesterlijk te bespelen als het volk.

Rochtus: Kort na zijn aantreden als kanselier sprak Hitler de legertop toe en noemde hij de Reichswehr de wapendrager van de natie. Het was balsem op de ziel van de generaals. Zij moesten niets hebben van Hitlers 700.000 SA’ers. Hitler en propagandaminister Joseph Goebbels waren meesters van de psychologie en de marketing. Neem de subliem geënsceneerde Tag von Potsdam. Nadat op 27 februari de Rijksdag in brand was gestoken, verhuisde het parlement naar de Garnisonkirche van Potsdam, de stad van de Pruisische koning Frederik de Grote. Goebbels had die plek gekozen om Hitler een toespraak te laten houden waarin hij de jeugdigheid en de belofte van de nazibeweging koppelde aan de oude luister van Duitsland. En de elite liet zich verleiden. Ze heeft Hitler en de zijnen onderschat. Rijkspresident Hindenburg noemde hem schamper ‘de Boheemse korporaal’ wegens zijn Oostenrijkse afkomst. Zeker Von Papen heeft zich echt als een dwaas gedragen. Hij droomde van het herstel van een autoritaire monarchie en zag in Hitler een omweg daarnaartoe. Hij zag niet in dat Hitler geen enkele macht wilde afgeven en zichzelf al van bij het begin als Führer zag. Hadden ze Mein Kampf gelezen, dat al verschenen was in 1925, dan hadden ze geweten wat hij wilde: oorlog met Rusland, lebensraum, de vernietiging van de Joden.

Dat er in de jaren van 1934 tot 1938 geen verzet tegen de nazi’s was, is in niet geringe mate te wijten aan de verdeeldheid op links, schrijft u. Hoezo?

Rochtus: Dat lag voornamelijk aan de communisten. Niet de nazi’s waren hun grootste vijand, wel de sociaaldemocraten van de SPD, die zij de ‘sociaalfascisten’ noemden. Hitler was slechts een afvalproduct van het kapitalisme. Ook zij vonden hem een nuttige idioot. Hij zou Duitsland naar een revolutie leiden waaruit het bolsjewisme als triomfator zou komen. Pas toen Hitler met volmachten ging regeren, verzetten ze zich. Daar hebben ze een tol voor betaald. 75.000 communisten werden tussen 1933 en 1935 gearresteerd, 2000 vermoord. De sociaaldemocraten kozen als staatsdragende partij voor democratische middelen, zoals parlementair verzet, niet voor geweld. Dat is een fout gebleken, maar je mag dat niet beoordelen met de kennis van vandaag. En je kunt ook zeggen dat democratisch verzet zijn tijd vooruit was. Weimar was een zeer zwakke democratie. ‘Een democratie zonder democraten’, zeiden tegenstanders smalend.

Vanaf wanneer begon het conservatieve, militaire verzet tegen Hitler?

Rochtus: 1938 was het kantelpunt, met eerst de Sudetencrisis en daarna de Kristallnacht. Ik zei al dat de elite het eens was met Hitlers voornemen om de Duitse glorie te herstellen. Ze sloot ook oorlog met Tsjecho-Slowakije niet uit om het Sudetenland te veroveren. Maar Hitler wilde meteen oorlog, terwijl de militairen inzagen dat Duitsland in 1938 militair nog niet klaar was. De elite kreeg schrik van Hitlers roekeloze va-banque-politiek. Zij wilde het Rijk niet in gevaar brengen. Wanneer een oorlog werd vermeden door het Verdrag van München van 30 september 1938, dat voorzag in een vreedzame annexatie van het Sudetenland door de Duitsers, werd Hitler razend populair en was hij toch woedend. De conservatieven waren zowel opgelucht als teleurgesteld.

Waarom?

Rochtus: Hitler wilde gewoon oorlog, hij wilde Tsjecho-Slowakije als staat van de kaart vegen. En de conservatieven die zich in de Sudetencrisis tegen Hitler waren gaan keren, waren opgelucht dat er geen bij voorbaat verloren oorlog kwam, maar zagen ook de hoop op een coup vervliegen. Er was geen draagvlak voor, zouden we vandaag zeggen. Het momentum was aan Hitlers zijde. Hij had in 1938 Oostenrijk geannexeerd en het Sudetenland binnengehaald, in 1939 onderwierp hij Tsjecho-Slowakije en viel hij Polen binnen. Het verzet was tegen dan totaal verlamd. Wanneer Hitler in 1940 ook nog eens Nederland, België én Frankrijk onder de voet liep, noteerde ambassadeur Ulrich von Hassell, die tot het anti-Hitlerkamp behoorde, in zijn dagboek: ‘Wat kunnen wij doen tegen deze nationale euforie?’ Je moet de beelden eens bekijken van 6 juli 1940, toen Hitler terugkwam uit Parijs en Berlijn doorkruiste in zijn Mercedes. Pure massahysterie. Op zo’n moment kun je geen putsch plegen.

U noemde ook nog de Reichskristallnacht als kantelpunt?

Rochtus: De Reichskristallnacht was de pogrom die de nazi’s in de nacht van 9 op 10 november 1938 in heel Duitsland organiseerden. Duizenden Joodse synagogen, bedrijven, winkels, scholen en begraafplaatsen werden vernield, honderden mensen vermoord, 30.000 naar concentratiekampen gebracht. Johannes Popitz, de minister van Financiën van Pruisen, bood daarop zijn ontslag aan bij Hermann Göring. Hij walgde van de onmenselijkheid en brutaliteit.

Maar Göring weigerde en Popitz bleef zitten. Uw boek noopt tot een akelige vaststelling: de Jodenvervolging was geen primaire reden tot verzet.

Rochtus: Daarvoor zijn twee verklaringen, denk ik. Eind jaren 1930 zitten we nog niet aan Auschwitz. En Jodenhaat was diepgeworteld in heel Europa. Von Hassell heeft antisemitische passages in zijn dagboeken geschreven. Ook vele communisten waren antisemitisch. Men was dus wel geschokt door de Reichskristallnacht, maar dat ebde weer weg. Het grootste motief van de elites was dat Hitler Duitsland naar de afgrond voerde.

Het verzet legde al vanaf 1938 contact met de Britten. Waarom grepen zij die kans niet?

Rochtus: Toen was Hitler voor veel mensen nog niet de verpersoonlijking van het kwaad. In 1938 stelden de Britten zich terecht de vraag: wat na Hitler? Ik herhaal dat de elite achter zijn territoriale ambities stond. Ze verschilden enkel van mening over de timing. In de ogen van de Britten zou ook zonder Hitler het Duitse gevaar niet geweken zijn. Je kunt wel zeggen dat de geallieerden een inschattingsfout hebben gemaakt door ook in 1943 nog zo te denken, toen het verzet hen benaderde. Veel erger dan met Hitler kon het toen niet meer worden. De volgehouden eis tot onvoorwaardelijke overgave van Duitsland heeft het Duitse verzet niet geholpen. Wie wil nu verzet plegen tegen een populaire dictator voor een tweede Versailles?

Kwam de beroemdste daad van verzet tegen de nazi’s, de aanslag op Hitler op 20 juli 1944, daarom zo laat?

Rochtus: De macht grijpen was niet eenvoudig. Om de wapens te doen zwijgen op alle fronten, moest Hitler niet alleen worden gedood, maar moest ook het hele regerings- en machtsapparaat uit de handen van de NSDAP en de SS worden genomen. Tussen november 1943 en maart 1944 vond Claus Schenk Graf von Stauffenberg, stafchef bij een belangrijke administratieve dienst van de Wehrmacht, vier keer een jonge officier bereid om zich ofwel met Hitler op te blazen ofwel om hem dood te schieten. Telkens kon dat niet doorgaan wegens onvoorziene omstandigheden. In juli 1944 nam Stauffenberg het heft in eigen handen. Vanuit het oosten naderde het Rode Leger, in het westen waren de geallieerden op komst. De aanslag moest er komen voor zij voet op Duitse bodem zetten, anders was alle hoop vervlogen om de territoriale substantie van het Reich nog een beetje te bewaren.

Uw beschrijving van die aanslag is bloedstollend, ook al omdat er zoveel is misgelopen.

Rochtus: Stauffenberg had een ontmoeting met Hitler in de Wolfsschanze, het hoofdkwartier waar hij het gros van de oorlog doorbracht. Stauffenberg, die als oorlogsinvalide zijn linkeroog, zijn rechterhand en twee vingers van zijn linkerhand miste, kon bij aankomst maar één van zijn twee tijdbommen prepareren. Bovendien ging, omdat het die dag erg heet was, zijn bespreking met Hitler niet door in de Führerbunker maar in een houten gebouwtje. Om 12.37 uur werd Stauffenberg aan de Führer voorgesteld, waarna hij onder tafel zijn aktetas met slechts één explosief zo dicht mogelijk naar Hitler toeschoof. Om 12.40 uur verliet hij het gebouwtje om zogezegd te telefoneren, om 12.42 uur volgde een explosie. Maar omdat er maar één bom was afgegaan, en dat in een houten barak met de ramen open, was de druk van de explosie te licht. Er stierven vier mensen, maar Hitler kwam er vanaf met kleerscheuren en een gescheurd trommelvlies.

Wat indien de aanslag was gelukt?

Rochtus: Dat is speculatie. Ik vermoed dat men een aanbod tot capitulatie zou hebben gedaan. De vraag is: zouden de geallieerden dat geaccepteerd hebben? Ik denk het niet. Amper twee maanden later zaten zij al concreet Duitsland te verdelen in bezettingszones. Ik denk niet dat de nieuwe Duitse machthebbers dat zouden hebben aanvaard. 1944 was te laat. Hitler had al vermoord moeten worden in 1938.

Welke rol speelden de machtige katholieke en protestantse kerken in het verzet tegen Hitler?

Rochtus: ‘Wij christenen maken geen revoluties’, zei de beroemde bisschop Clemens August Graf von Galen, nochtans een felle criticus van het regime. Het religieuze verzet is vooral een verhaal van individuen als Martin Niemöller en Dietrich Bonhoeffer van de Bekennende Kirche, een christelijke verzetsbeweging. De kerken zelf probeerden zichzelf in stand te houden. Het lutherse protestantisme gold als de uitdrukking van het Duitse wezen. De Deutsche Evangelische Kirche (DEK) diende de staat en zegende hem religieus. De Duitse katholieke Kerk waarschuwde tot maart 1933 dan weer dat het nationaalsocialisme onverenigbaar was met de kerkelijke leer. Op 8 juni echter onderstreepte ze in een Hirtenwort, een herderlijk woord, de gemeenschappelijkheden van de Kerk met het regime. De kerken maakten enkel gebruik van het woord en riepen hoogstens op tot vreedzaam massaprotest. Priesters en dominees durfden wel verder te gaan. Er zijn er 900 opgepakt en opgesloten in concentratiekampen.

Opmerkelijk protest kwam van de Meuten, de Edelweißpiraten en de Swingjugend. Wat waren zij?

Rochtus: Dat waren losse groepjes van jongeren die vooral uitblonken door provocatief, nozemachtig gedrag. Vandaag zouden we ze hangjongeren noemen. (lacht) Enkelingen deelden anti-Hitlerpamfletten uit of stalen swastikavlaggen, maar verzet in de klassieke, politieke betekenis van het woord was dat niet. Al kwamen ze wel in botsing met het regime. De Meuten maakten er een sport van om leden van de Hitlerjeugd een pak slaag te geven. De Swingjugend was een soort cultureel verzet: dat waren jongens en meisjes uit een stedelijk-burgerlijk milieu die zich heel elegant kleedden op zijn Engels, de jongens onder hen hadden lang haar en ze luisterden naar ‘ undeutsche Negermusik‘ zoals jazz en swing.

Heinrich Himmler wilde de Swingjugend ‘radicaal’ uitroeien, Hitler vroeg om Prügelstrafe, lijfstraffen. Waarom maakten zij de nazi’s zo bloednerveus?

Rochtus: Omdat het nationaalsocialisme bij uitstek een beweging door en voor de jeugd was, een zeer energieke beweging tegenover het perspectiefloze Weimar en zijn oude knarren. De jeugd sloot zich massaal aan, zij belichaamde voor Hitler en de zijnen het nationaalsocialisme. Als er barsten komen in dat fundament, dan is er paniek: een barst kan een breuk worden. Vandaar ook hun ontsteltenis over Weiße Rose, de kring rond de studenten Hans en Sophie Scholl. Dat was écht politiek verzet. Hoewel ze uit een christelijk, liberaal antinazigezin kwamen, sloten ook Hans en Sophie zich aan bij de Hitlerjeugd en de vrouwelijke pendant ervan, de Bund Deutscher Mädel. Dat zorgde thuis voor ruzie. Onder invloed gekomen van katholieke denkers zoals Carl Muth en Theodor Haecker, die vanuit hun christelijke waarden het nationaalsocialisme afzwoeren, legden de Geschwister Scholl in 1938 hun leidinggevende functies neer. Toen zij begin jaren 1940 in München studeerden, Hans geneeskunde en Sophie filosofie en biologie, vormde zich rond hen een vriendenkring waaruit de Weiße Rose is ontstaan.

Welk verzet pleegden ze?

Rochtus: Ze verspreidden pamfletten en kalkten anti-Hitlerslogans op openbare gebouwen. Ze richtten zich met pamfletten op de intelligentsia, want die had in hun ogen gefaald op democratisch vlak. Eenieder, schreven ze, was ‘schuldig, schuldig, schuldig’ aan de moord op de Joden. De verdelging van de nazi’s was de ‘heiligste plicht van elke Duitser’. Ze gaven ook concrete voorbeelden van hoe verzet eruit kon zien, zoals sabotage. Hun verzet werd driester en verspreidde zich ook buiten München nadat Hans en twee van zijn medestanders, zijn boezemvrienden en medestudenten Alexander Schmorell en Willi Graf, naar het oostfront moesten. Daar zagen zij dingen die hen de haren ten berge deden rijzen, onder meer de vervolging van Joden.

Vond de Weiße Rose aansluiting bij medestudenten?

Rochtus: Weinig. In 1943 vermoedden ze een verzetspotentieel nadat op 2 februari het Zesde Leger was gecapituleerd in Stalingrad en er gerommel was ontstaan aan de universiteit van München. Een nazipartijbons had er een toespraak gehouden waarin hij denigrerend sprak over jonge vrouwen die liever studeerden dan de Führer een kind te schenken. Dat had tot schermutselingen geleid tussen studenten en de nationaalsocialistische studentenbond. Weiße Rose trok ’s nachts de straat op om op openbare gebouwen ‘ Nieder mit Hitler‘ te schilderen, ’ten onder met Hitler’. Op dat moment begon het net zich al rond hen te sluiten. Een medestander van Weiße Rose in Stuttgart had bij een verhoor de naam van Sophie Scholl laten vallen. Op 18 februari liepen ze tegen de lamp. Ze hadden net een pamflet verspreid op de universiteit van München. Alles was vlot gelopen, maar om nooit opgeklaarde redenen keerden ze op hun stappen terug om nog enkele biljetten te laten neerdwarrelen in de grote inkomhal van het hoofdgebouw. Daarbij werden ze gevat door een universiteitsfunctionaris en overgeleverd aan de Gestapo. Het is een mysterie waarom ze niet hebben proberen te vluchten.

Die 18 februari 1943 zou in dubbel opzicht een historische dag worden, schrijft u.

Rochtus: Vergelijk München met Berlijn. In München strooiden de Scholls antiregimepamfletten uit, in Berlijn hield Goebbels, toegejuicht door 15.000 opgezweepte mensen, zijn beruchte rede ‘Wollt ihr den totalen Krieg?’. De actie in München verzandde in het niets, de rede in Berlijn luidde het begin in van het echt totalitaire naziregime. Vier dagen later werden de Scholls en Christoph Probst onthoofd. De Duitse historicus Götz Aly heeft recent vastgesteld dat op diezelfde dag, precies één uur na de terechtstelling, een manifestatie plaatsvond in de universiteit van München waarbij 3000 studenten hun onverbrekelijke trouw aan de Führer betoonden. Wat een onvoorstelbaar contrast.

Het verzet kon Hitler niet ten val te brengen, maar heeft hem wel overwonnen, betoogt u. Hoezo?

Rochtus: De verzetskringen waren niet enkel bezig met bom- en moordaanslagen, zij bedachten ook de blauwdrukken voor het nieuwe Duitsland. Neem Carl Friedrich Goerdeler, boegbeeld van het burgerlijk verzet tegen Hitler. Naast fervent Duits-nationalist was hij ook een internationaal denker. Hij bepleitte een Wereldeconomische Raad en een internationale controle van de munteenheden en van de wapenindustrieën. Hij is een geestelijke voorloper van de Verenigde Naties en het Internationaal Monetair Fonds. Ook al waren zij geen democraten in de huidige zin van het woord, het verzet had wel de kracht om verder te denken. Zij plaatsten het leger bijvoorbeeld onder controle van het parlement en maakten van het staatshoofd een ceremoniële functie. Dat zijn kernelementen van een democratie. Omdat het verzet de bouwstenen legde voor de naoorlogse Bondsrepubliek, vind ik hun acties alsnog geslaagd.

Leert uw boek iets over vandaag?

Rochtus: Een belangrijke les die geschiedenis moet geven, is dat we niet naar het eindpunt moeten kijken van wat toen is misgelopen. Men stelt vaak de vraag of de jaren 1930 terug zijn. Mocht men die aan mij stellen, dan zou ik zeggen van niet. We zitten eerder in de jaren 1920. Ook nu zie je op vele plaatsen de uitholling van democratische waarden. Het probleem is niet dat Hitler kanselier is geworden. Wel hoe hij daarbij geholpen is. Daarin zit de les.