Op naar Moskou

Ondanks een gebrekkige uitrusting overvalt de Wehrmacht in de zomer van 1941 de Sovjet-Unie. ‘Operatie Barbarossa’ is aanvankelijk een groot succes – een overwinning lijkt mogelijk.

In de vroege ochtend van de 22ste juni 1941 overschrijden Duitse troepen zonder oorlogsverklaring de grens van de Sovjet-Unie. Met meer dan drie miljoen soldaten valt Hitler een bondgenoot aan. Nog geen twee jaar eerder heeft hij met Jozef Stalin een niet-aanvalsverdrag gesloten, dat nog steeds van kracht is. Die overeenkomst tussen beide dictators ontzette de wereld en stelde Duitsland in staat in september 1939 Polen aan te vallen, want in het geheim hadden beide landen Oost-Europa onderling verdeeld. En nu schendt Hitler dat verdrag.

Aan de kant van de Wehrmacht vechten ook Italianen, Roemenen, Spanjaarden en Hongaren

Hij stuurt drie legergroepen, uitgerust met 600.000 voertuigen, waaronder 3.350 tanks en 250 gemechaniseerde geschutstukken, maar ook nog met 600.000 paarden. Zijn drie miljoen worden aangevuld met nog eens ruim 690.000 soldaten uit Finland, Italië, Roemenië, Hongarije en Spanje. Het invasieleger vormt drie speerpunten, om snel diep in vijandelijk gebied door te dringen en zo groot mogelijke delen van het Sovjet-leger te omsingelen.

Op 18 december 1940 had Adolf Hitler in zijn geheime Weisung 21 opdracht gegeven om ‘Operatie Barbarossa’, een aanval op de Sovjet-Unie, voor te bereiden. Lezers van zijn boek Mein Kampf zou dat niet verbazen, want daarin eist hij al Lebensraum in het oosten op voor het Duitse volk. Na de overwinning op Frankrijk in 1940 wilde Hitler eigenlijk eerst Engeland bezetten, maar ‘Operatie Zeeleeuw’ blijft achterwege doordat de Luftwaffe de Royal Airforce niet uit weet te schakelen. Zolang de Britten het luchtruim boven het Kanaal beheersen, acht Hitler een invasie onmogelijk. Daarom kiest hij ervoor hun ‘continentale zwaard’ uit te schakelen, zijnde de Sovjet-Unie. Hij denkt namelijk dat Groot-Brittannië de strijd wel moet staken als het op het vasteland geen bondgenoten meer heeft.

De luchtslag om Engeland is verloren, nu moet er in Rusland gewonnen worden

Stalin beschouwt zichzelf niet als bondgenoot van de Britten en een verdrag met Hitler geeft hem de tijd om zijn land te bewapenen. Hij krijgt de ene waarschuwing na de andere van zijn inlichtingendiensten dat de Wehrmacht een aanval voorbereidt. Stalin sluit daarvoor de ogen en verbiedt zelfs tegenmaatregelen te nemen, om de Duitsers niet te provoceren. De Sovjeteenheden blijven in hun stellingen, die in veel gevallen op ongunstig terrein liggen en moeilijk te verdedigen zijn.

De Duitsers willen hun tegenstander overrompelen, met gemotoriseerde eenheden wiggen tot diep in Rusland drijven, om dan het Rode Leger in massale omsingelingen te vernietigen. Van meet of aan voeren ze een vernietigingsoorlog. De Wehrmacht wordt op de voet gevolgd door SS- en politie-eenheden die honderdduizenden mensen vermoorden. In het Babi Jar-ravijn bij Kiev schieten ze 33.771 Joden dood. Ook de soldaten van de Wehrmacht begaan op grote schaal oorlogsmisdaden.

Hitlers megalomane plan om binnen vier maanden de Sovjet-Unie te veroveren lijkt aanvankelijk van waan werkelijkheid te worden. In de herfst van 1941 houden de Duitsers en hun bondgenoten al het Baltisch gebied evenals grote delen van Oekraïne en Wit-Rusland bezet. Bij de drie grote omsingelingen van Bialystok, Minsk en Smolensk maken ze meer dan 630.000 Russen krijgsgevangen. In oktober stromen er na de veldslagen bij Wjasma en Brjansk nog eens ruim 600.000 de gevangenenkampen van de Wehrmacht binnen. Zoveel mensen kunnen de Duitsers helemaal niet opvangen – en dat willen ze ook helemaal niet. Meer dan de helft van de Sovjetkrijgsgevangenen overlijdt al binnen en paar maanden aan honger en ziekten.

Na de ‘zuiveringen’ van 1937 ontbreekt het het Rode Leger aan generaals

Wat tanks, noch wat soldaten betreft is Rusland getalsmatig de mindere, maar het Rode Leger heeft vooral een officiersprobleem. Nu wreken zich de ‘zuiveringen’ van de strijdkrachten in 1937. Drie van zijn vijf maarschalken liet Stalin liquideren, dertien van de vijftien legercommandanten en vijftig van de 57 generaals. In totaal vielen meer dan 30.000 officieren ten prooi aan deze zuiveringen. Hierdoor verloor het Rode Leger bijna al zijn leidende militairen.

Al na een paar maanden ‘Operatie Barbarossa’ lijkt een Duitse overwinning op handen. Grote delen van de Sovjet-Unie zijn bezet, met ruim tweevijfde van haar bevolking. Het Rode Leger heeft al enkele miljoenen soldaten verloren. Toch komt de Duitse opmars in oktober 1941 tot staan. Een fenomeen dat eerder al Napoleon was opgebroken bij zijn veldtocht van 1812 komt de Russen te hulp: de herfst brengt veel regen en de modderperiode breekt aan, door de Russen ‘raspoetitsa’(wegloosheid) genoemd. Door de neerslag veranderen de onverharde wegen in een moeras. Vrachtwagens slippen, belanden in greppels, moeten daar met tanks weer uitgetrokken worden. Maar zelfs die gevaarten op rupsbanden blijven in de dras steken, en met hen de Duitse opmars richting Moskou.

Onderschatte vijanden: modder en bittere winterkou

Het ‘Ostheer’ haalt de gestelde doelen bij lange na niet – voor het invallen van de winter had de veldtocht voorbij moeten zijn. De Wehrmacht heeft geen adequate winteruitrusting en brandstof was er bij het begin van de inval slechts voor twaalf maanden, munitie zelfs nog minder. In de nacht van 6 op 7 oktober valt de eerste sneeuw. Weldra heeft de vorst het land in zijn greep.

Aanvankelijk is dat in het voordeel van de Duitsers, doordat de bodem hun zware tanks weer dragen kan. Op 15 november kunnen zij hun opmars voortzetten. Begin december ligt het front nog maar twintig tot zestig kilometer westelijk van Moskou.

Maar de kou stelt de Duitsers voor steeds grotere problemen. Er zijn 133.000 soldaten met bevriezingsverschijnselen. Op 4 december daalt het kwik langs bepaalde delen van het front tot min 40° C. Hierdoor werken de Duitse machinegeweren niet meer naar behoren: de daarin gebruikte olie is niet geschikt voor zulke extreme temperaturen. Voertuigen starten niet meer, hoogte- en stuurroeren van vliegtuigen vriezen vast, in locomotieven knappen leidingen en kranen, de bevoorrading stokt.

Op 6 december 1941 start het Rode Leger met verse troepen uit Siberië een goed gepland tegenoffensief – het dringt de Duitsers terug. De generale staf van de Wehrmacht en opperbevelhebber Adolf Hitler hebben de Russische winter en de slagkracht van het Rode Leger schromelijk onderschat.

Bij Demjansk sluiten de Russen februari 1942 zes Duitse divisies met ruim 85.000 soldaten in. Duitse generaals hadden er bij Hitler vergeefs op aangedrongen deze divisies terug te laten trekken. Nu moeten ze vanuit de lucht bevoorraad worden. In maart starten de Duitsers ‘Operatie Brückenschlag’ om de omsingeling te doorbreken, uitgevoerd door de gevechtsgroep Seydlitz. Die krijgt echter na een tijdje met dooi te maken en weer blijven tanks en geschut in de modder steken. Voor twintig kilometer hebben de eenheden onder luitenant-generaal Walther von Seydlitz twee weken nodig.

Op Hitlers verjaardag, 20 april, bereiken Seydlitz en de zijnen dan eindelijk de Lovat. Op de tegenover gelegen oever hebben de omsingelde Duitse troepen zich ingegraven. De Duitse propaganda bazuint over het ‘ontzet van de vesting Demjansk’, maar dat is teveel eer voor het vrijvechten van een corridor waarlangs de ingesloten troepen nu makkelijker bevoorraad kunnen worden.

Zeven maanden later komt Walther von Seydlitz, de ‘bevrijder van Demjansk’, zelf vast te zitten: hij en zijn korps worden dan bij Stalingrad omsingeld.