Belgische pater Jeroom Heyndrickx werkte mee aan historisch akkoord tussen het Vaticaan en China

De katholieke gemeenschap in China is verdeeld in een officiële en een ondergrondse kerk. ‘Aan beide kanten zitten martelaren, aan beide kanten zitten profeten’, zegt de 88-jarige scheutist en Chinakenner Jeroom Heyndrickx.

Als de Belgische pater Jeroom Heyndrickx iets geleerd heeft tijdens zijn bijna vijftig jaar in China, dan is het wel dat niets er is wat het lijkt. Een bisschop die hem altijd vriendelijk te woord stond, beschuldigde hem achter zijn rug van spionage. En een communistische partijveteraan die hem publiekelijk provoceerde, bleek achter de schermen een grote steun en toeverlaat. Een dubbelgezicht opzetten, dat hoort er nu eenmaal bij in China.

Dubbel, dat is ook hoe Heyndrickx – voormalig missionaris in Taiwan en een vertrouwensfiguur voor katholieken op het Chinese vasteland – naar de huidige situatie van de katholieke kerk in China kijkt. Vorig jaar tekende het Vaticaan een historisch akkoord met de regering in Peking, maar tegelijk volgen berichten over Chinese schendingen van de godsdienstvrijheid elkaar op. ‘Ik gebruik niet graag het woord pessimistisch, maar we hebben veel zorgen’, aldus Heyndrickx, op bezoek in China.

Wie Heyndrickx in China tegenkomt, kan aan niets afzien dat hij een geestelijke is. Hij draagt geen boord of kruisje, maar een sober grijs pak. De 88-jarige pater is hier niet als missionaris van de scheutisten – officieel: de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria – maar als oprichter en waarnemend directeur van het Ferdinand Verbiest Instituut. Dat instituut, afdeling van de KU Leuven, doet aan wetenschappelijke uitwisseling met China, en is van levensbelang geweest voor Heyndrickx’ werk.

Onder de vlag van het Instituut kwam Heyndrickx de afgelopen drie decennia veelvuldig naar China, voor academisch onderzoek, maar ook voor pastoraal werk. Hij legde er contacten tot op het hoogste niveau en werd een van de best geïnformeerde Chinakenners. Hij praat met de overheid, met denktanks en officiële geestelijken, maar ook met de ondergrondse kerk. Meermaals werd hij door het Vaticaan om advies gevraagd, waarmee hij mee aan de basis lag van het akkoord tussen het Vaticaan en China.

Zijn motto in al die jaren in China: altijd blijven praten, zelfs als het uitzichtloos lijkt – en dat was meer dan eens het geval. Zelfs met de bisschop die hem valselijk beschuldigde, waarna hij gearresteerd en urenlang ondervraagd werd, bleef hij tot op het einde van diens leven in gesprek. ‘Het contact verbreken, dat is niet christelijk’, zegt Heyndrickx. ‘Het mag de duivel zijn, dan nog blijf je met hem praten.’

Kathedraal in brand

Heyndrickx’ interesse voor China begint in 1948, als hij als 17-jarige op het college van Sint-Niklaas hoort spreken over de vernieling van Xiwanzi, de oudste missiepost van de Belgische kloosterorde van Scheut. Chinese communisten zijn het katholieke dorp binnengevallen, hebben er de kathedraal in brand gestoken en tweehonderd mensen vermoord. De jonge Heyndrickx beslist die avond nog om scheutist te worden en naar China te gaan.

Maar als Heyndrickx enkele jaren later zijn geloftes aflegt, zit Mao Zedong al stevig in het zadel en zijn missionarissen niet langer welkom in de Chinese Volksrepubliek. De pater trekt in 1957 naar Taiwan, en zal pas in 1980, na Mao’s dood en dankzij de Chinese openingspolitiek, oversteken naar het Chinese vasteland. Dat doet hij, op advies van Chinese contacten, ‘niet in naam van de scheutisten, maar in naam van de universiteit’ – een betere binnenkomer in communistisch China.

Die strategie is hem onder meer aangeraden door Zhao Fusan, vicedirecteur van de prestigieuze denktank Chinese Academy of Social Sciences, topfiguur binnen de Communistische Partij (CPC) én protestants dominee – een typisch dubbelgezicht. ‘Als anderen erbij waren, viel hij uit naar de paus en het Vaticaan’, zegt Heyndrickx. ‘Maar dat was voor de show. Achter de schermen hebben we uren zitten praten. Hij hechtte sterk aan het behoud van spirituele waarden in China en vond dat wij daar vanuit België een bijdrage aan konden leveren.’

Zo gaat Heyndrickx vanaf de jaren tachtig op en af naar China, officieel voor academisch onderzoek, tegelijk ook om steun te bieden aan de Chinese kerk. Hij zoekt de bisschop van Peking op en, naarmate meer gebieden in China opengaan, ook de oude missieposten van Scheut. Hij reist naar afgelegen provincies, in een oud Russisch vrachtvliegtuig of per trein, en fietst er urenlang rond, op zoek naar de kerk. Met de Culturele Revolutie nog maar net achter de rug, kan hij daar niet openlijk naar vragen.

In Binnen-Mongolië treft Heyndrickx, zoals later in tal van parochies, ‘een ongelofelijke warboel’ aan. ‘Alle priesters waren getrouwd, ook de bisschop. Ze waren op een bepaald moment door de communisten gedwongen. Sommigen waren echt getrouwd, anderen enkel voor de schijn. Via onderhandse contacten met Rome zijn die situaties later zo veel mogelijk in orde gebracht. Sommige priesters zijn uitgetreden, andere hielden vast aan de partijlijn. Maar dat waren vaak menselijke drama’s.’

Zeven Probleembisschoppen

Wat Heyndrickx ook aantreft, is een verdeelde kerk, met twee gescheiden geloofsgemeenschappen. In het China van de jaren tachtig is het katholicisme immers wel toegestaan, maar alleen als het zich onderwerpt aan staatstoezicht. Gelovigen en geestelijken die daartoe bereid zijn, vormen de officiële kerk, geleid door een overheidsorgaan: de Patriottische Vereniging. Anderen trekken zich terug in een ondergrondse kerk, zonder staatscontrole maar met risico op vervolging.

Een terugkerende bron van spanningen tussen de twee gemeenschappen is de benoeming van bisschoppen, traditioneel een bevoegdheid van de paus, maar volgens Peking een interne Chinese aangelegenheid. Vaak wordt er bij die benoemingen, met behulp van tussenpersonen als Heyndrickx een compromis gezocht, maar soms gaat het mis. Zo worden er zeven Chinese bisschoppen benoemd die gebrouilleerd zijn met het Vaticaan. Twee van hen zijn zelfs geëxcommuniceerd.

Aan die situatie is afgelopen september een einde gekomen, door een akkoord tussen het Vaticaan en Peking. De deal geeft de paus medezeggenschap in de benoeming van Chinese bisschoppen, en regulariseert in ruil de zeven probleembisschoppen. ‘Het is een historisch akkoord’, zegt Heyndrickx. ‘Voor het eerst in de geschiedenis erkent de CPC de paus niet alleen als baas van het Vaticaan, als staatsleider dus, maar ook als leider van de kerk. Dat is een enorme toezegging voor de communisten.’

Maar op het akkoord komt ook kritiek, van geestelijken die zich opwerpen als spreekbuis van de ondergrondse kerk in China, die zelf niet in staat is om openlijk te reageren. Na jaren van vervolging en opoffering voelen die ondergrondse katholieken zich door de paus in de steek gelaten, klinkt het, en steeds meer in de armen van de communisten gedreven. Het akkoord is volgens hen een katholieke knieval voor de communistische partij.

Volgens Heyndrickx is dat onzin, gebaseerd op een zwart-witvoorstelling van zaken. ‘Er wordt vaak een beeld geschetst van vervolgde ondergrondse kerken en collaborerende officiële kerken. Maar dat is te kort door de bocht. Chinese geestelijken die meewerken met de partij, doen dat voor het goed van de kerk. Zij herhalen af en toe een communistische slogan, maar ze zijn trouw aan Rome. Zij doen aan dubbelspraak. In China is dat niet onoprecht. In China kun je gewoon niet anders.’

Sommigen gaan daar te ver in, geeft Heyndrickx toe, en collaboreren omwille van geld en macht. ‘Maar ook de ondergrondse kerk is niet altijd zuiver in zijn verzet. Er zijn ondergrondse priesters die vervolgd worden en afzien. Maar er zijn er ook die rijk zijn en die de autoriteiten uitkopen. Zo verwarrend is het. Aan beide kanten zitten martelaren, en aan beide kanten zitten profeten. Ik denk zelfs aan beide kanten evenveel.’

Heyndrickx is een vurig verdediger van het akkoord, dat volgens hem de deur openzet voor een hereniging van de twee kerkgemeenschappen en een herstel van de Chinese kerk. Al moeten daarvoor nog heel wat obstakels uit de weg worden geruimd. ‘Dit akkoord is een stap op weg naar burgerrechten voor het katholieke geloof in atheïstisch China’, zegt hij. ‘Dat is niet niets. Maar er is nog een lange weg te gaan. Het zal nog generaties duren om dit op te lossen.’

Heyndrickx mag positief zijn over het akkoord, ook hij hoort de zorgwekkende berichten uit China. Religies staan onder druk om te ‘verchinezen’ en zien hun bewegingsruimte almaar krimpen. Bij elke kerk moet een Chinese vlag staan, in de provincie Henan werden kruisen van kerken gehaald en in Hebei werden ondergrondse priesters opgepakt. ‘In sommige plaatsen mogen minderjarigen niet meer naar de kerk’, zegt Heyndrickx. ‘Dat gaat regelrecht in tegen de vrijheid van godsdienst.’

Hij maakte het zelf mee, tijdens een bezoek aan een kerk in Shanxi, in Noord-China. ‘De lokale bestuurder ging de kerk binnen, zag alle heiligbeelden en zei: er moeten hier ook een paar Chinese beelden komen, van Confucius en Mencius en zo. En de Chinese vlag, die moest van hem achter het altaar komen. Hoe dom kun je zijn? Dat heb ik ook gezegd in mijn gesprekken met officiële instanties: als dat internationaal bekend wordt, zullen ze je uitlachen. Dat is niet oké, dat is pedant.’

Interne partijstrijd

Toch hoedt de Belgische pater zich ervoor om van repressie te spreken. ‘Het zou repressie kunnen worden als dit zich op meerdere plaatsen voordoet, maar voorlopig is het niet algemeen. We moeten voorzichtig zijn in wat we zeggen, maar we moeten het ook zeggen zoals het is: op sommige plaatsen gebeuren zaken die niet door de beugel kunnen, en we maken ons daar grote zorgen over. We vragen ons af hoe dit verdergaat.’

De vraag is ook: komt dit van het centrale bestuur of niet? ‘Wat is er aan de hand binnen de CPC? We weten daar heel weinig over,’, zegt Heyndrickx, ‘maar de interne partijstrijd is niet te onderschatten. Voortgaand op wat ik hoor, is er een strijd bezig tussen de kliek van voormalig president Jiang Zemin en zijn opvolger Xi Jinping. Sommigen zeggen dat de controle over de kerk een manier is om Xi internationaal in problemen te brengen. Dat is de uitleg die velen geven, en dat is niet onmogelijk.’

Maar de enige manier om de problemen van de kerk op te lossen, is meer dialogeren, stelt de pater. ‘We moeten vragen blijven stellen: als je zegt dat de godsdiensten meer Chinees moeten worden, wat bedoel je daarmee? We weten het wel – meer controle – maar leg het toch maar eens uit. Laten we praten en blijven praten. Tien jaar, een generatie, zo lang als het nodig is. De dialoog is de enige weg, ook al raak je nergens. Confrontatie brengt niets op, we hebben die strijd nog nooit gewonnen.’

Het is Heyndrickx ten voeten uit: altijd blijven praten, zelfs in de moeilijkste omstandigheden en met de meest onwaarschijnlijke gesprekspartners. Met de erevoorzitter van de Patriottische Vereniging bijvoorbeeld, het overheidsorgaan dat toezicht houdt op de kerk. ‘Die man wordt door velen hier als de man van de duivel gezien. Maar ik ben altijd met hem blijven praten, al 35 jaar. En die heeft dingen voor ons gedaan gekregen die niemand anders kan doen. Naar buiten toe hield die man altijd de officiële lijn aan: bisschoppen worden in China door de regering gekozen, Rome moet daar niet in tussenbeide komen. Maar in onze gesprekken liet hij tussen neus en lippen door namen vallen: je moet eens vragen aan Rome dat ze die en die goedkeuren, want ze gaan die hier tot bisschop wijden. Zo zijn er veel zaken opgelost. En de communisten wisten dat, ze stonden dat oogluikend toe. Dubbel, altijd weer dubbel.’

Spionage

In 1990 wordt Heyndrickx gearresteerd, nadat een bisschop hem valselijk van spionage heeft beschuldigd. ‘Die man heeft me een mes in de rug gestoken, maar ik ben altijd in contact met hem gebleven. Op het einde van zijn leven heeft hij mij gevraagd zijn zaken te regelen met het Vaticaan. Hij was getrouwd en geëxcommuniceerd, maar hij leefde al lang niet meer als een getrouwde man. Die excommunicatie is opgeheven en hij is vredig gestorven. Maar hij was absoluut een dubbelgezicht.’

Zelfs met de instanties die verantwoordelijk zijn om hem in de gaten te houden, heeft Heyndrickx tot op zekere hoogte een goed contact. Al moet hij daar wat vaag over blijven, om problemen voor zijn gesprekspartners te vermijden. ‘Maar als ik hier kom, bel ik de man van wie ik weet dat hij de opdracht heeft om mij te volgen. Dat helpt hem: als ik ergens in problemen kom en hij is niet op de hoogte, dan krijgt hij gedonder. Maar het is ook beter voor mij, voor mijn eigen veiligheid.’

Drie jaar geleden werd Heyndrickx uitgenodigd om een vormingssessie bij te wonen ver buiten Peking. ‘Ik belde vooraf even met mijn vriend – die vroeg niet wat ik daar ging doen, en ik zei dat ook niet, maar zo wist hij genoeg. Nu kwam daar tijdens die les ineens de lokale politie met vijftien man binnenvallen, omdat ik daar was, en dat werd daar een heel geruzie. Ik belde die man in Peking, die deed een paar telefoontjes en even later was dat opgelost. Ik weet ondertussen hoe dat werkt.

‘Alleen als ik iemand van de ondergrondse kerk wil zien, moet ik zelf het risico nemen. Dan moet ik oppassen wat ik doe. Er was een tijd dat mensen met wie ik een ontmoeting had achteraf werden lastiggevallen. Maar dat gebeurt niet meer. In Hebei heb ik met een ondergrondse priester gesproken die wordt gezocht door de officiële instanties. En zelfs die man is het eens met het akkoord tussen Peking en het Vaticaan. Alleen, om nu samen met officiële priesters de mis te vieren, dat gaat hem nog te ver.’

Hoe klein en wankel ook, Heyndrickx ziet vooruitgang in China. ‘Maar het is nu niet alsof in één keer alle problemen zijn opgelost. Er zijn hier veel wonden geslagen in het verleden, en er zal een heel proces nodig zijn om dat te herstellen. Dat is een menselijk groeiproces, en je voelt dat dat bezig is, maar dat heeft tijd nodig. Tegelijk hebben we veel vragen over hoe de kerk nu wordt aangepakt. Sommige dingen snappen we niet. Maar wat kunnen we doen? Voortpraten en in dialoog blijven gaan.’