75 jaar Bevrijding: tien van de gruwelijkste dodenkampen

De praktijken verschillen weinig van kamp tot kamp. Dwangarbeid in vooral de oorlogsindustrie wordt opgelegd aan vitale gevangenen. Maar ook dwangarbeid is altijd bedoeld als een voor de nazi’s lucratieve omweg naar de dood. Vergassing is de kortere weg voor de ‘nuttelozen’. Vanaf eind 1942, wanneer de oorlog eigenlijk niet meer te winnen valt, wordt telkens weer een tandje bijgestoken in de Holocaust. Zo maakt superorganisator Albert Speer in september 1942 nog maar eens 13,7 miljoen Reichsmark vrij voor de verdere uitbouw van Birkenau.

De aanpak wordt stap voor stap efficiënter. Overal wordt gestopt met het begraven van de slachtoffers, vanwege de ook voor Duitsers gevaarlijke grondwatervervuiling. De lijken worden voortaan verbrand – aanvankelijk nog in open putten, later in crematoria. De bezittingen van de slachtoffers worden zorgvuldiger ingezameld, vooral in Auschwitz en Majdanek. Het goorste beulswerk wordt uitgevoerd door slaven. In de moordfabrieken zijn dat de Sonderkommando’s: Joodse dwangarbeiders die de gevangenen naar de gaskamers dwingen, de lijken stapelen in de verbrandingsovens en ander gruwelijke arbeid verrichten. De werk- en concentratiekampen draaien veelal op Kapo’s: criminele Volksduitsers uit bezet gebied die in de hoop van een gunstiger regime de vuilste karweien opknappen.

De niet te bevatten terreur kan verschillen van (neven)kamp tot (neven)kamp. Deze top tien van de horror is bijgevolg een subjectieve rangschikking.

1. Auschwitz

Op basis van het aantal slachtoffers steekt Auschwitz-Birkenau erboven uit. Van de zowat 1,3 miljoen gevangenen die hier aankomen, worden er minimaal 1,1 miljoen omgebracht. Karl Fritzsch, de nummer twee in bevel, spreekt nieuwkomers graag toe: “Dit is geen sanatorium. Dit kamp kent slechts één uitweg, langs de schoorsteen.” De Joods-Italiaanse schrijver Primo Levi hoort als velen deze uitspraak en voegt eraan toe: “We begrepen al snel de betekenis ervan.”

Negen op de tien slachtoffers is Joods. Naast de grote nevenkampen Birkenau en Monowitz staan er ook nog eens 45 kleinere maar niet minder gruwelijke kampen in de buurt. Vergassing gevolgd door verbranding is de core business van Birkenau. De topcapaciteit van gemiddeld meer dan 9.000 vergassingen per dag wordt bereikt in de lente van 1943, met enkele pieken van ruim 20.000 vergassingen in 24 uur. Vanaf mei 1943 wordt Auschwitz-Birkenau het werkterrein van SS-gruweldokter Josef Mengele die graag experimenteert op jonge tweelingen.

2. Treblinka

Dit dubbelkamp ten noordoosten van Warschau leunt aan bij Aktion T4, de oudere eugeneticacampagne tegen ‘onwaardig leven’. In dit kamp sterven er minimaal 900.000 gevangenen. Ook hier leveren Joden de meeste slachtoffers. Op 2 augustus 1943 ontsnappen 200 Joden uit het kamp. Ze worden allemaal gevat. Aan het eind van deze maand wordt Treblinka stilgelegd omdat de Russen naderen. De overlevenden worden gedwongen het kamp te ontmantelen en te camoufleren tot boerderij. Wie dan nog leeft, wordt overgebracht naar Sobibor.

3. Belzec

Enkele weken ouder dan Treblinka. Meer gericht op slavenarbeid. Ook hier worden er gaskamers gebouwd. Het oogmerk is het ‘ver-Duitsen’ van het overwonnen Polen. De nieuwe Duitse kolonie moet Judenrein worden. Er komen ook niet-Joodse Polen, zigeuners en Russische krijgsgevangenen aan hun einde in Belzec. Het dodental loopt op van 500.000 tot 600.000 gevangenen. In Belzec worden de gaskamers al in december ’42 stilgelegd. Het kamp wordt ontmanteld, omgeploegd en herbebost.

4. Majdanek

Dit kamp in Polen wordt gebouwd met het oog op Operatie Barbarossa van 20 juni 1941, als werkkamp voor Russische krijgsgevangenen. Al snel moet het fors worden uitgebreid om de massale toestroom op te vangen. In maart ’42 zitten er al meer dan 250.000 krijgsgevangenen opgesloten. De focus verschuift van dwangarbeid naar het elimineren van het overaanbod. Ook duizenden ‘ongezonde’ Duitsers worden naar Majdanek gestuurd om er te creperen. Majdanek heeft naar schatting 360.000 doden op zijn kerfstok.

5. Chelmno

Dit kamp wordt gebouwd om de inwoners van het getto in Lodz te elimineren, als dat overstroomt door massale deportaties uit de bezette gebieden. Er rijden geen treinen naar Chelmno. Gevangenen worden aangevoerd per vrachtwagen of te voet naar het dodenkamp gedreven. De toegangswegen liggen bezaaid met hun schamele bezittingen. Ook andere ‘niet-Ariërs’ komen hier aan hun einde, in het kader van de etnische zuivering van Polen. In Chelmno wordt volop geëxperimenteerd op gevangenen. Hier worden de rijdende gaskamers gebouwd waarmee duizenden ‘vijanden’ achter de linies van Operatie Barbarossa ter dood worden gebracht. In het kamp zelf worden zowat 340.000 gevangenen gedood, en naarmate de oorlog vordert steeds meer zigeuners.

6. Sobibor

Een nevenhuis van Belzec. Aanvankelijk een vernietigingskamp voor de Joden van het Lublin-getto. Later ook een dodenkamp voor Russische krijgsgevangenen. Het kamp hanteert dezelfde procedures als Auschwitz-Birkenau: gevangenen worden bij hun aankomst gescheiden in dwangarbeiders die zichzelf dood moeten werken en werkonbekwamen die meteen worden vergast. Op 14 oktober ’43 komt het kamp in opstand, en zowat 50 ontsnapte gevangenen weten te overleven in de bossen. Omdat de Russen naderen, wordt Sobibor ontruimd, ontmanteld en herbebost – met zowat 250.000 doden op zijn conto. De exacte locatie van de crematoria wordt pas in 2014 aangetoond.

7. Dachau

Het oudste werkkamp, gebouwd in 1933 in de buurt van München. Aanvankelijk enkel bedoeld voor politieke tegenstanders. Later worden hier ook getuigen van Jehova, Duitsers van gemengde afkomst en migranten van allerlei slag opgesloten. In de loop van de oorlog worden er ook steeds meer Joden naar hier gedeporteerd en Dachau krijgt zowat 100 nevenhuizen in het zuiden van Duitsland en in Oostenrijk. In 1945 is het een van de laatste kampen die wordt bevrijd. Het dodental wordt geschat op 243.000.

8. Mauthausen-Gusen

Een grootschalig concentratiekamp, gebouwd in 1938 na de Anschluss van Oostenrijk. In dit kamp van de ‘derde graad’ worden ‘onverbeterlijke vijanden’ opgesloten. De focus ligt volledig op uitroeien door middel van de zwaarste dwangarbeid. De doelgroep bestaat uit hoogopgeleiden en de hogere sociale klassen uit bezet gebied. De schattingen van het aantal slachtofers lopen uiteen van ruim 200.000 tot 320.000.

9. Bergen-Belsen

Opgezet voor krijgsgevangenen, huisvest het kamp zowat 95.000 antifascisten uit de bezette gebieden. Ook vooraanstaande Joodse gijzelaars worden hier opgesloten met het oog op ruiloperaties met Duitse krijgsgevangenen. Bergen-Belsen is dus in theorie geen vernietigingskamp. Maar door gebrek aan voedsel en hygiëne of behoorlijk onderdak sterven de inwoners er massaal aan besmettelijke ziekten of gewoon van de honger. Wanneer de geallieerden het kamp bevrijden, tellen ze zowat 13.000 lijken die in de openlucht liggen weg te rotten. Het aantal doden wordt geschat op minstens 50.000.

10. Buchenwald

Gebouwd in de buurt van Weimar en nauwelijks minder groot dan Dachau in Beieren. Opgezet als werkkamp voor de wapenindustrie. De doelgroep is zeer verscheiden: communisten, vrijmetselaars, getuigen van Jehova, zigeuners, Polen, Russen en andere Slavische volkeren plus zware misdadigers van gemeen recht. Vanaf 1942 wordt er volop geëxperimenteerd op gevangenen. Bij een fout gelopen bombardement in augustus 1944 vallen er 388 doden. Buchenwald is het eerste grote kamp dat door de geallieerden wordt bevrijd. Tegen dan zijn er exact 33.462 gevangenen gedood door ondervoeding, medische experimenten en executies.