‘Geef tanden aan de Privacycommissie voor Big Brother tot in je onderbroek bijt’

Wat is de inzet van de verkiezingen op 25 mei 2014? Knack.be vroeg het aan experts over de belangrijkste thema’s van vandaag. In deze aflevering: Jan Nolf lijst 10 pijnpunten van Justitie op.

De Vlaming is woedend op justitie, ziedend om het onrecht. Qua vertrouwen als instelling scoort justitie nog maar net minder slecht dan de banken: dat kan tellen. 10 prioritaire alarmsignalen, telkens met een symbolische figuur en een blunder die voorkomen kon worden. Maar ook: bijhorende voorstellen om die aan te pakken.

Het avondprogramma van het N-VA-congres liet op 31 januari de keuze tussen een quiz met Siegfried Bracke of de film ‘Het Vonnis’, van en ingeleid door Jan Verheyen. Op de quizvraag of de nietigheid in de film juridisch steek houdt, luidt het antwoord ‘nee’. Het systeem gebruiken om vrij te komen voor moord: theoretisch klopt dat dan weer wel. Maar dat verandert niets aan de realiteit: procedurewetten werden als Vlaamse koterijen tegen en tussen elkaar gebouwd, en daar lopen zelfs magistraten in verloren. Zoek dan maar het verschil tussen procedurefouten en magistratenfouten.

De zogenaamde Wet Landuyt verankerde tot dusver enkel wat rechters zelf al uit rechtspraak van het Mensenrechtenhof distilleerden: geen nietigheden om de nietigheden, maar wel garanties op een fair proces. Makkelijker is dat niet, maar redelijker wel.

Ondertussen overtroefden politieke partijen elkaar wanneer het er om ging de verdachte belastingbetaler te beschermen tegen ‘fiscale visitaties’. John Crombez (SP.A) lacht zich stilletjes te pletter wanneer nu zelfs Open VLD als waarborg voor de privacy voor een ‘echt fiscaal huiszoekingsbevel’ pleit, want dat is net wat tot nu toe niemand wou.

Die hervorming wordt dus een véél moeilijker evenwichtsoefening dan Jan Verheyen in de schoolmeesterachtige eindgeneriek van zijn film kan uitleggen. Maar er moet wel dringend werk van worden gemaakt.

Minnelijke schikkingen voor megafraudeurs vergelijken met verkeersboetes is niet appelen met citroenen vergelijken maar haaien met sardines. Toenmalig staatssecretaris Carl Devlies (CD&V) beloofde de uitgebreide mogelijkheid van minnelijke schikking toe te spitsen op kleinere onbetwiste dossiertjes, om het parket de handen vrij te geven voor de aanpak van de grote georganiseerde misdaad.

Precies uit koudwatervrees voor die taaie dossiers blijkt de prioriteit van de parketten net omgekeerd te liggen: de definitie van klassenjustitie dus.

Daarenboven laat de Afkoopwet nog steeds eindeloze procedureslagen tot in cassatie toe, om vervolgens op een ‘deal’ met een blanco strafregister over te schakelen: verspilling in plaats van efficiëntie.

Het afkoopsysteem deugt dus niet, ook al door het gebrek aan transparantie want een rechter en een openbare zitting komen er niet aan te pas. Afschaffen dus, dat on-recht.

Meer dan drie kwart van de Vlamingen vindt dat overdreven werd met de GAS-boetes, en de zotte voorbeelden blijven iedere dag binnenstromen. Als het misbruik blijkbaar niet uit te roeien blijkt, moet de oorzaak gezocht worden in het DNA van GAS.

Minister van Binnenlandse Zaken Joëlle Milquet (CDH) opende al de deur voor een vervroegde evaluatie van de wet die midden 2013 holderdebolder door het parlement werd geloodst.

Een minimumhervorming zou op de Nederlandse oplossing kunnen neerkomen: een nationale lijst van GAS-overtredingen, waaruit gemeenten dan in functie van lokale problemen kunnen kiezen. Dat zal op termijn echter geen soelaas brengen zonder een volwaardig statuut voor de sanctionerend ambtenaar wiens onafhankelijkheid nu zelfs nauwelijks in theorie bestaat.

Maar de fundamentele vraag is of het zinvol is een (jeugd-)strafrecht bis, ter en quater uit te dokteren (zoals in Mechelen met NERO en Gent met First Offenders).

Investeren in jeugd- en nabijheidsjustitie wordt door jeugdcriminologen als LINC (van de KULeuven) verdedigd als het authentiek pedagogisch en juridisch alternatief: doen dus!

Dat staten elkaar bespioneren is een oude traditie. Dat de overheid massaal doodgewone gegevens over de eigen brave burgers opslaat, is nieuw. De wanverhouding tussen wat we redelijkerwijze voor onze vrijheid over hebben, de privacy die we daar – ongevraagd – prijs voor geven, wordt steeds stuitender. Dat vond recent ook het Europees Hof van Justitie dat de richtlijn vernietigde waarop de Belgische dataretentiewet gebaseerd is.

De technische mogelijkheden om iedere stap van ons dagelijks leven in de gaten te houden zijn nooit groter geweest, nu ook met de hulp van nummerplaatlezers (ANPR) & camera’s. The sky is the limit en de camera-industrie die erbij hoort, dankt u. De waarborgen tegen misbruik zijn in verhouding dwergen. Peperdure verspilling, en gevaarlijk erbij.

Procureur-Generaal Yves Liégeois riep zelfs op om het DNA van iedere boorling af te nemen. Zou ons DNA dus nooit gecommercialiseerd worden zoals we met onze bankgegevens ondervonden bij de stille plannetjes van ING en Fortis? Vertrouw het niet. ‘Function creep‘ is daarvoor het Amerikaanse sleutelwoord.

Zet dus een rem op al wat in ‘bulk’ voor één doel opgeslagen wordt, want ooit dient dat een ander doel. Geef tanden aan de Privacycommissie vooraleer Big Brother tot in je onderbroek bijt.

Met of zonder keukenlatijn, justitie blijft geheimtaal en ceremonie gebruiken in een stijl die het Ancien Régime alle eer aandoet, nietwaar Edelachtbare? Het lijkt wel een strategie om duidelijk te maken dat het recht enkel iets voor juristen is, en niets voor de gewone mens. Die gewone mens blijft dan ook van juristen afhankelijk, en de commerciële cirkel is rond.

Verstaanbare justitie is nochtans de ideale methode om justitie ook betaalbaar te maken. Immers zijn geïnformeerde – en dus mondige – burgers best in staat kleine geschillen zelf aan te kaarten. Daarenboven moeten ze de kans geboden worden om het buiten procedure bij te leggen: we moeten af van de conflictcultuur en overleg meer kansen bieden, want we praten te weinig en roepen te veel.

Dat vergt niet meer dan toegankelijke websites met kant-en klare formulieren voor het grootste werkpakket van justitie: onbetwiste zaken, betalingsproblemen, en kleine persoonlijke geschillen. Laat dat in een ‘do it yourself justice’ aanbrengen door de betrokken burgers zelf, oog in oog met hun nabijheidsrechter en op een handdruk-afstand van elkaar. Stel gratis pogingen tot verzoening verplicht voor de grote repeat-players bij invorderingen van nutsvoorzieningen, abonnementen, en kleine facturen. Graag ook bij huur- en burengeschillen.

Wanneer procedures noodzakelijk zijn moet een verbeterde rechtsbijstand de zwaksten hun toegang tot justitie waarborgen, méér dan ter compensatie van de BTW à 21% op advocatenhonoraria.

Zoals voorspeld heeft de rechtsplegingsvergoeding de drempel van justitie niet verlaagd, maar verhoogd. Dat forfait voor de advocaat van de winnaar moet dringend verlaagd worden in de serie-dossiers van o.a. nutsvoorzieningen. Uiteraard ook voor GAS-boetes, want wie nu in beroep gaat bij de politierechter, riskeert aan de stadsadvocaat 1.320€ te moeten betalen.

Dan heb je nog de rolrechten die tijdens deze regering al eens verhoogd werden: wat je aan justitie betaalt om je zaak op het lijstje van de dag te laten zetten. Voor veel mensen is 40€ al veel geld. Schaf die justitietaksen af, want dan kan justitie dat personeel zinniger inzetten dan als boekhouder. Om uitleg te geven aan een welkom-desk bijvoorbeeld: wegwijzers in justitie, die ontbreken overal.

Misschien was die moeder van vier kinderen in het Nieuw Gerechtelijk Landschap wel nooit tot bij de vrederechter geraakt. De dringende procedure voor partners in crisis (art 223 BW) wordt op 1 september overgeheveld naar de grote rechtbank van eerste aanleg, dus veel verder weg in de nieuwe flessenhals van justitie.

Daarenboven zorgt de schaalvergroting er nu al voor dat niet alle vroegere rechtbankzetels nog alle diensten aanbieden. Dat kan specialisatievoordelen hebben in juridische hightech. Maar bv. mensen in de miserie van collectieve schuldenregeling tientallen kilometer verder weg sturen voor hun rechter verergert hun problemen.

Justitie moet naar de burger gaan en niet omgekeerd. ‘Saturday Courts’ moeten zetelen zonder dat werkverlet om naar de rechtbank te gaan een risico voor ontslag wordt. In zgn. kleine strafzaken en GAS moet de politierechter decentraliseren en tot in het hart van moeilijke wijken zelf gaan zetelen. Dan nemen we ‘kleine criminaliteit’ pas ernstig op.

De Hoge Raad voor de Justitie moest het witte vlaggenschip van Justitie worden, bevoegd voor objectieve benoemingen en een interne inkijk op het functioneren van justitie. De HRJ, die sinds haar herverkiezing in 2012 van het ene verkiezingsprobleem in het andere sukkelde, staat symbool voor de nieuwe politisering, en een betwistbare bemoeizucht. Haar macht moet eigentijds gekoppeld worden aan verantwoordelijkheid, transparantie en controle: het is onaanvaardbaar dat de Wet betreffende de Openbaarheid van Bestuur op haar nog niet van toepassing is en middeleeuwse geheimhouding mogelijk maakt.

Justitie behoort tot de zorg-sector en vraagt om meer dan het Coca-cola-achtig ‘New Public Management‘ dat de HRJ aanmoedigt. Kandidaten-magistraten moeten veel meer op hun menselijke waarden getoetst worden en nadien op grotere verantwoordelijkheid afgerekend. Hoorzittingen voor de benoeming van kandidaten moeten publiek gehouden worden, en voorgestelde beleidsplannen van korpschefs moeten on line gepubliceerd worden.

Sorry: blind vertrouwen in justitie en de HRJ, daar gaan we niet meer voor.

Justitie is mensenwerk, en ook magistraten moeten dat aanvaarden: errare humanum est – vergissen is menselijk. Maar het is méér dan dat: mensen worden soms veroordeeld op basis van ‘flinterdun bewijsmateriaal’.

Wanneer de loodzware voorwaarden voor een herzieningsprocedure vervuld worden, komt de zaak in België nog steeds voor hetzelfde hof dat de veroordeling uitsprak.

Het verdienstelijk wetsvoorstel Taelman-Torfs wil dat veranderen, om een meer onafhankelijke en kwaliteitsvolle nieuwe blik op een dossier te laten werpen. Op een studiedag van LINC, het Leuvens Instituut voor Criminologie, bleek dat dit Nederlands model al diverse dwalingen aan het licht bracht – iets wat in België verdacht ontbreekt. ‘Onfeilbaarheid is geen cadeau voor pausen‘, leidde rector Rik Torfs die dag in.

De huidige procedure getuigt ook van een achterhaald gebrek aan kritische zin van justitie zelf voor het eigen werk. In die zin betekent de hervorming dan ook meteen een aanmoediging voor meer aandacht voor de job vooraf.

Wanneer magistraten zelf in vraag gesteld worden, geldt binnen justitie geen extra aandacht, maar meer en langer stilzwijgen. Het besluit tot vervolging is niet die van een onpartijdig rechter (raadkamer of Kamer van Inbeschuldigingstelling), maar de persoonlijke beslissing van de procureur-generaal: zowel over zijn ondergeschikten van het parket, als rechters.

De essentiële garanties voor objectiviteit zijn daarin zoek. Zowel om slachtoffers beter te beschermen als magistraten elementaire hedendaagse rechtsbescherming te bieden moet een andere piste gevolgd worden: de delocalisatie.

Dergelijke procedures moeten in een ander rechtsgebied, weg van de eigen hiërarchie plaats vinden om de verantwoordelijkheden op alle niveaus neutraal te kunnen aanwijzen en alle verdenking van favoritisme of zondebokken uit te sluiten.

Willen we echt wel veiligheid voor onze samenleving, of straffen we om te straffen en sluiten we op om op te sluiten: ook dat verschil maakt het Vlaamse buikgevoel al te vaak niet meer in de hitte van de verontwaardiging van de dag. De gevangenis enkel als een stapelplaats voor wie we weg willen: als we veiligheid willen is dàt wel de waan van de dag.

We moeten een rationeel debat over veiligheid en strafrecht aandurven in plaats van de ideologie van straf, straffer, strafst.

Voor gevangenisstraf betekent dat perspectief op re-integratie blijven bieden, en meer alternatieven voor tralies. Dat vergt méér dan centen voor begeleiding en opvolging voor enkelbanden en werkstraffen, maar vooral een andere visie op het gevangeniswezen. Zoals in het project ‘De Huizen’ waar open gevangenissen zinvol deel uitmaken van de samenleving, in waakzaam vertrouwen.

Geïnterneerden zijn zieken die gevaarlijk zijn. Hun mensonwaardige behandeling is beschamend en kost ons geld en schaamte aan internationale veroordelingen.

Vermits we in België – zelfs met de nieuwe infrastructuren – geen pasklare oplossing hebben, moeten we voor de ‘long stay‘-patiënten een samenwerkingsverband met Nederland opstarten, net zoals dat voor gevangenen in Tilburg moest.

Of betalen belastingbetalers liever steeds meer voor het beton en staal van de private gevangenisindustrie? Nee dank u, beste lobbyist, maar aan de keus is aan de kiezer.