Het fusieplan tussen Mechelen en Boortmeerbeek zorgt voor een bestuurlijk rommeltje en wekt de indruk van zelfbediening. Het brengt ook andere burgemeesters op ideeën: ‘Met 100.000 inwoners speel je in een andere klasse.’
‘Hierbij zijn alleen maar winnaars’, verklaarde Bart Somers (Open VLD) bij de aankondiging dat Mechelen en Boortmeerbeek ‘de intentie hebben om te fuseren’. Dat beide gemeentes een Open VLD-burgemeester hebben, helpt zeker. Tegen eind 2023 moet de zaak beklonken zijn, want in oktober 2024 zijn er lokale verkiezingen. Mechelen telt nu 86.917 inwoners, Boortmeerbeek 12.945, samen geeft dat 99.862 inwoners. Somers is er zeker van dat het er over een jaar 100.000 zullen zijn en dan vloeit het manna rijkelijk: ‘Meer inkomsten en minder belastingen’, zo spiegelde hij de inwoners al voor. Dat de factuur bij de Vlaamse belastingbetaler terechtkomt, vertelde Somers er niet bij.
De huidige fusiegolf dreigt vooral veel verliezers op te leveren. Daarbij hoort zeker de Vlaamse belastingbetaler.
De dubbelrol van Somers in deze zaak roept vragen op. Enerzijds is hij als Vlaams minister verantwoordelijk voor Binnenlands Bestuur en kan hij zeggen dat de fusiegolf nu echt op gang komt onder het motto van ‘schaaloptimalisatie’, waarbij het de bedoeling is dat het aantal gemeenten in Vlaanderen gehalveerd wordt tot 150 of nog minder. Anderzijds is Somers titulair burgemeester van Mechelen en kan hij uitpakken met een hele reeks financiële en bestuurlijke voordelen.
‘Het heeft iets van zelfbediening’, zegt politoloog Johan Ackaert (UHasselt), ‘of het wekt toch die indruk’. Dat werd nog versterkt nadat de Vlaamse regering begin april had ingestemd met het voorstel van minister Somers om fusiegemeenten met meer dan 100.000 inwoners de kans te geven om districten op richten, waardoor de kleinere fusiepartner een aantal eigen bevoegdheden, zoals sport, cultuur en jeugd- en seniorenwerking kan behouden. Dat gebeurde nadat het fusieproject met Boortmeerbeek op dat punt was vastgelopen. Na het akkoord van de Vlaamse regering kon titulair burgemeester Somers vorige week aankondigingen dat Mechelen als eerste onmiddellijk districten zou invoeren.
Somers is al sinds 2001 burgervader van de maneblussers en in die periode stapelden de schulden van de stad zich op. Mechelen had in 2020 een totale schuld van bijna 295 miljoen euro, of 3400 euro per inwoner, de hoogste schuldgraad van alle Vlaamse centrumsteden. Boortmeerbeek had 5,2 miljoen euro schulden, of 407 euro euro per inwoner.
Samen torsen Mechelen en Boortmeerbeek dus een schuld van 300 miljoen euro, maar bij een fusie kunnen ze rekenen op de maximale financiële tegemoetkoming waarmee Vlaanderen de gemeenten tot fusies wil verleiden: 50 miljoen euro. Met dat geld kunnen ze dus de schuld met een zesde afbouwen. Een soortgelijk verhaal zagen we al in Antwerpen, dat wil fuseren met Borsbeek: samen hebben ze bijna 285 miljoen schulden en dankzij het Vlaamse geld zou dat met een vijfde verminderen. ‘Heel Vlaanderen betaalt voor de hoge schulden van de gemeentes die fuseren’, zegt professor staats- en bestuursrecht Herman Matthijs (UGent/VUB).
Nog belangrijker: gemeenten krijgen geld uit het Gemeentefonds, een potje van de Vlaamse regering waar dit jaar bijna 3 miljard in zit en dat de gemeenten vrij kunnen besteden. Het inwonersaantal is een van de belangrijkste criteria voor de verdeling van dat geld. Zo krijgt Antwerpen (528.000 inwoners) 783 miljoen uit het Gemeentefonds, Gent (260.000 inwoners) 391 miljoen, Brugge (118.000 inwoners) 88 miljoen en Leuven (101.000 inwoners) 68 miljoen. Mechelen krijgt dit jaar 47,5 miljoen euro, Boortmeerbeek 2 miljoen. Samen is dat net geen 50 miljoen. Als ze fuseren, zouden ze met 100.000 inwoners zoiets als Leuven kunnen ontvangen, of pakweg 20 miljoen méér dan vandaag. En dat elk jaar. ‘Dat betekent dat de andere gemeenten minder zullen krijgen, of dat Vlaanderen meer geld in het Gemeentefonds zal moeten pompen’, aldus Matthijs. ‘In elk geval zal de factuur voor Vlaanderen loodzwaar zijn.’
Politici die twee petten dragen, het is zelden een goed idee.
Als je bekijkt wat een gemeente per inwoner krijgt uit het Gemeentefonds, wordt het nog duidelijker hoe interessant het is om veel inwoners te tellen na een fusie. Boortmeerbeek krijgt nu pakweg 150 euro per inwoner, Mechelen 550 euro. Als ze fuseren, kunnen ze net als Leuven rekenen op bijna 700 euro per inwoner. Voor een inwoner van Mechelen is dat een stijging met 30 procent, voor die van Boortmeerbeek gaat het bedrag bijna maal vier. Haacht, een buurgemeente van Boortmeerbeek met 15.000 inwoners, ontvangt van het Gemeentefonds 200 euro per inwoner. Als Boortmeerbeek met Mechelen fuseert, zou een inwoner van Boortmeerbeek dus meer dan drie keer zoveel uit het Gemeentefonds krijgen als de inwoner van de aangrenzende gemeente Haacht. Matthijs: ‘Dat toont aan tot welke scheeftrekkingen de verdeling van het Gemeentefonds met de fusies leidt. Dat systeem staat op ontploffen.’
Europese subsidies
Het voorbeeld van de tandem Mechelen-Boortmeerbeek zette andere burgemeesters aan het denken. Aalst (88.760 inwoners), Hasselt (79.450) en Kortrijk (77.705) kunnen proberen boven de 100.000 inwoners uit te stijgen om dan rijkelijk beloond te worden door Vlaanderen. De Hasseltse burgemeester Steven Vandeput (N-VA) zegt niet actief op zoek te zijn naar een fusiepartner, ‘maar mijn deur staat open. Ik zou liever fuseren met met twee gemeenten dan met één.’ Hij noemt een fusie met Zonhoven (21.000 inwoners) en Diepenbeek (19.000 inwoners) ‘de meeste logische keuze’. Of dat ingegeven is door de kaap van de 100.000 inwoners? ‘Niet alleen daarom, al is de mogelijkheid om via een fusie de schulden af te bouwen natuurlijk een goede stimulans.’
Zijn partijgenoot Christophe D’Haese, burgemeester van Aalst, zit op dezelfde golflengte: ‘Er moet natuurlijk wat politieke en menselijke chemie zijn met de gemeente waarmee je fuseert, maar het is zeker belangrijk dat je boven die 100.000 inwoners uitkomt, want dan speel je in een andere klasse. Niet alleen krijg je dan meer geld uit Vlaanderen, het opent ook de poort voor Europese subsidies.’ Aalst heeft genoeg aan een fusie met één aangrenzende gemeente om de magische grens van 100.000 inwoners te bereiken.
Hoogoplopende ruzies
De fusie tussen Mechelen en Boortmeerbeek is om nog een andere reden opmerkelijk: ze loopt over de provinciegrens Antwerpen-Vlaams Brabant. Andere soortgelijke gevallen kondigen zich aan. Burgemeester D’Haese sluit een fusie van zijn Aalst (Oost-Vlaanderen) met Affligem (Vlaams-Brabant) niet uit. En er is sprake van een samensmelting tussen Damme (West-Vlaanderen) en Maldegem (Oost-Vlaanderen).
Vanzelfsprekend is zo’n grensoverschrijdende fusie niet, want een gemeente kan maar tot één provincie behoren. Het lijkt logisch dat het kleine Boortmeerbeek zal verhuizen naar de provincie Antwerpen. Het zou een schok zijn mocht het grote Mechelen naar Vlaams-Brabant gaan. Want de provincies spelen een rol in de kies- districten en dus de zetelverdeling. En ook wie waar mag opkomen: als Mechelen naar Vlaams-Brabant zou gaan, krijgen Gwendolyn Rutten, Maggie De Block en Eva De Bleeker er met Somers een serieuze interne concurrent bij.
Al die verdoken motivaties en onverwachte complicaties zijn het gevolg van de keuze om voor vrijwillige fusies te gaan. En het uiteindelijke doel wordt daarbij uit het oog verloren: ‘schaal- optimalisatie’. Grotere gemeenten moeten zorgen voor een krachtige en efficiënte organisatie en betere dienstverlening voor hun inwoners, zo heet het. Maar de fusies gebeuren nu zonder richtinggevend kader. ‘Dat zet de poort open voor partijpolitieke en financiële strategieën’, zegt Ackaert. Matthijs is het daar volledig mee eens: ‘Omdat er geen criteria werden vastgelegd, fuseert men uit opportunisme.’
‘Het ontbreek aan een heldere, overkoepelende logica die aangeeft waar we naartoe willen’, zeggen ook Ben Derudder en Trui Steen, beiden verbonden aan het Instituut voor de Overheid & Steunpunt Bestuurlijke Vernieuwing (KU Leuven). De geplande fusie tussen Mechelen en Boortmeerbeek is het beste voorbeeld van ‘bestuurlijke verrommeling’, zoals ze dat in een opiniestuk op Knack.be noemen. Niet alleen omdat beide tot een andere provincie behoren, maar ook omdat Boortmeerbeek nu belangrijke samenwerkingsverbanden heeft met buurgemeente Haacht. Zo bestaat er de politiezone Boortmeerbeek-Haacht-Keerbergen, worden de krachten gebundeld voor de bibliotheken in HaBoBIB, wordt er samen- gewerkt in milieubedrijf EcoWerf en zijn ze samen vennoot bij afvalwerkingsbedrijf Interleuven.
Veel verliezers
En nu zou Boortmeerbeek dus fuseren met Mechelen. Bij het gemeentebestuur van Haacht was de verbazing dan ook groot toen Somers het plan aankondigde. Te meer omdat Haacht van Boortmeerbeek nooit een formele vraag tot fusie kreeg en er op geen enkele manier over werd onderhandeld. De geplande samen- smelting van Boortmeerbeek en Mechelen doorkruist de samenwerkingsverbanden tussen Boortmeerbeek en Haacht en leidt tot meer complexiteit. De fusie van burgemeester Somers gaat dus in tegen het idee van minister Somers dat de samensmeltingen van gemeenten moeten zorgen voor meer efficiëntie. ‘Politici die twee petten dragen, het is zelden een goed idee’, zeggen Derudder en Steen.
Stellen dat er bij een fusie tussen Mechelen en Boortmeerbeek ‘alleen maar winnaars’ zijn, zoals Somers deed, is dan ook zeer opportunistisch. En dat terwijl de gemeentepolitiek het dichtst bij de mensen staat en verantwoordelijk is voor bijvoorbeeld de aanleg en het beheer van gemeentelijke wegen en openbare ruimten, de sportinfrastructuur, de sociale bijstand, de reglementering van het lokale verkeer, noem maar op. De samensmelting van gemeenten is dus zeer belangrijk, maar de huidige fusiegolf dreigt vooral veel verliezers op te leveren. Daarbij hoort zeker de Vlaamse belastingbetaler die in een gemeente woont waar wél op de centen werd gelet.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
