‘Fulltime aan de slag, maar niet vast: hoe flexibiliteit vaak omslaat in uitbuiting’

Kaja Verbeke, journaliste voor Apache, deed onderzoek naar wat flexibiliteit op de arbeidsmarkt precies inhoudt.

Flexibiliteit is hét toverwoord op de huidige arbeidsmarkt. We eisen het zowel van onze werknemers als van onze bazen. Als gevolg gaan we freelancen, hebben we meerdere banen en doen we uitzend- of flexwerk. Wie van de schoolbanken komt, heeft bovendien liefst al bakken ervaring. Apache onderzocht de nieuwe vormen van werken en ging op bezoek bij mensen die fulltime aan de slag zijn, maar niet vast. In heel wat gevallen slaat flexibiliteit al snel om in uitbuiting.

Freelancen als recept voor burn-out

In 2016 telde Vlaanderen 139.000 freelancers. Dat is 5,3% meer dan het jaar voordien. Een groot deel van die freelancers komt niet rond met één baan, en hebben ook een tweede of meer jobs. De 28-jarige Fien is zo’n multi-jobber. Overdag staat ze in een kledingzaak, ’s avonds en tijdens haar vrije dagen is ze fotografe en illustratrice.

Op de trein naar huis beantwoordt ze mails, doet ze de boekhouding en maakt ze cartoons voor in de krant. Een rustdag heeft ze niet. Ze leeft met constante angst en onzekerheid want het werk moet goed en op tijd af zijn. Mails van klanten te lang laten liggen kan niet. Elke 3 à 4 maanden heeft Fien weleens een breakdown die haar vriend moet opvangen.

Een Londense studie toont aan dat freelancers 40% van hun tijd besteden aan netwerken. Ze moeten ook constant vooruitkijken en tijdens een opdracht werk binnenhalen voor nadien. Een burn-out loert dan om de hoek. De gemiddelde leeftijd van mensen met een burn-out zakte intussen van 35 à 40 jaar naar 26 à 27 jaar.

Bovendien worden ze continu gevraagd om gratis of voor een hongerloon te werken. Professor Pascal Gielen van de Universiteit van Antwerpen, die onderzoek deed naar freelance werk in creatieve beroepen, noemt freelancers het nieuwe precariaat. Ze hebben korte, slecht betaalde banen en weinig sociale zekerheid en politieke invloed. Ze hebben volgens de professor ook een vals gevoel van vrijheid want hoe meer je op de markt bent, hoe meer je moet inboeten aan autonomie.

Uitzendwerk als carrière

Anderen vinden vast werk dan weer een illusie. Michaël (29), werd een aantal keer ontslagen en zweert sindsdien bij permanent interimwerk. Al twee jaar doet hij de jobs die Randstad hem voorstelt. De ene dag is hij omringd door diplomaten, de andere dag vult hij rekken in de supermarkt.

In 2015 werkten 584.332 mensen als uitzendkracht. De meesten doen dat als opstap naar een vaste baan. 45% van de uitzendkrachten heeft na vijf maanden ook effectief een vaste job. Interimwerk wordt dan ook steeds meer gebruikt als rekruteringsmiddel, want dan hoeft een bedrijf geen tijd en energie te steken in de selectie van nieuwe werknemers. Bovendien kunnen ze kandidaten maandenlang testen. No strings attached.

Maar sommigen blijven gedwongen hangen in het systeem. De 32-jarige Jeroen – een schuilnaam – bijvoorbeeld. Hij wil maar al te graag een vaste job bij het bedrijf waar hij al drie jaar wekelijks werkt. Wanneer vaste contracten worden uitgedeeld gaan anderen voor omdat ze enkele jaren langer als uitzendkracht werken voor het bedrijf. Het is er dus je beurt afwachten.

Niet alle uitzendkrachten kunnen altijd 3 à 4 dagen werken in het bedrijf. Jeroen vertelt Apache dat hij hoopt om binnenkort te worden benoemd als vaste uitzendkracht. Nogmaals: vaste uitzendkracht. Dan heeft hij toch wat zekerheid. Intussen vraagt hij voor vakantieperiodes steevast de goedkeuring van zijn baas.

Flexwerken als tegenreactie

Jeroen zou jaloers zijn op de situatie waarin Thomas (28) verkeert. Als verpleger beoefent Thomas een knelpuntberoep uit en kan hij morgen een vaste baan versieren. Maar fulltime op intensieve zorgen werken is erg zwaar, dus kiest hij voor een job als lesgever op een hogeschool en werkt hij als freelance verpleger in acht verschillende ziekenhuizen.

Thomas balanceert eigenlijk op de kruising tussen freelancen en uitzendwerk. X-Care, een interimkantoor voor verplegers, bezorgt hem werk, maar hij kan wel zijn eigen prijs bepalen. Het bedrijf is het laatste anderhalf jaar enorm gegroeid, een duidelijk signaal aan de personeelsdiensten in de zorgsector. Ook verplegers willen meer autonomie. Maar Thomas betaalt er ook een prijs voor. Hij werkt zeven op zeven en heeft daarom geen vriendin of gezin.

Onbetaalde stages als investering

De 23-jarige Maxime moet zich nog voor het eerst op de arbeidsmarkt wagen, maar hij heeft al werkervaring. Tijdens de paasvakantie doet hij een stage in afgietselwerkplaats van het Jubelparkmuseum, ook al moet dat niet meer voor school. Hij wil werken in een moeilijke sector dus gaat hij best nu al op zoek naar zo veel mogelijk ervaring en contacten. Een vergoeding krijgt hij niet, maar dat begrijpt hij.

Wat minder te begrijpen valt, is dat jaarlijks 8.000 mensen stage lopen in de ‘EU-bubble’, de EU-instellingen, ngo’s en lobbygroepen. De helft doet dat onbetaald. Velen volgen niet één, maar meerdere stages. Het is dan ook de toegangspoort tot beleid op hoog niveau. Zo’n stages zijn enkel weggelegd voor de happy few want niet iedereen kan het zich niet permitteren om maandenlang gratis te werken. Deze elite heeft het voorrecht om straks ons beleid te beïnvloeden op het hoogste niveau.

Het kan nog erger. In Italië volgen jongeren zelfs een slecht- of onbetaalde stage in een supermarkt. In ons land kun je enkel een onbetaalde stage volgen in het kader van een opleiding of om vaardigheden op te doen. Maar volgens Piet Van den Bergh, adviseur arbeidsrecht bij het AVC gaat het daar in de praktijk niet om. “De meesten volgen een stage om ervaring op te doen, maar wie doet geen ervaring op tijdens het werken?”, vraagt hij zich af.

Nood aan een wettelijk kader

Het is hoog tijd voor een nieuw wettelijk kader dat freelancers meer ondersteunt. Het belastingsysteem en de bestaande structuren zijn niet aangepast aan de werkwijze van freelancers waardoor zij moeten foefelen en in grijze zones terechtkomen. Blijkbaar zijn ook de vakbonden deze grote groep vergeten.

Ook de uitzendkrachten die aan het lijntje worden gehouden door bedrijven verdienen meer bescherming. Op papier hebben zij dan wel dezelfde rechten, in de praktijk blijkt dat niet het geval te zijn. En moeten we ook niet beter zorg dragen voor onze ambitieuze jongeren? Sommigen worden al uitgebuit nog voor ze een stap op de arbeidsmarkt zetten.