Factcheck: Er is geen bewijs dat coronatesten al bestonden voor het virus werd ontdekt

‘Als het genoom (de complete genetische samenstelling van een organisme, cel of virus, nvdr.) pas bekend was in januari/februari is het onmogelijk om tegen mei/juni heel de wereld te bevoorraden met honderden miljoenen PCR testkits’, schrijft de Facebookgebruiker. We nemen contact met haar op. Uit haar mail blijkt die ‘onmogelijkheid’ een van haar voornaamste argumenten om te vermoeden dat er al PCR-testkits waren in 2017 en 2018.

Om deze these te belichten, beantwoorden we drie vragen: 1) Hoe werkt een PCR-test? 2) Wanneer werd de eerste PCR-test voor SARS-CoV-2 ontwikkeld? 3) Hoe moeilijk is het om de capaciteit van die testen snel op te schalen?

1) Wat is een PCR-test?

PCR is de afkorting voor polymerase chain reaction of in het Nederlands polymerase-kettingreactie. Een polymerase is een groep enzymen die betrokken is bij het kopiëren van genetisch materiaal zoals DNA en RNA. PCR is tot op grote hoogte vergelijkbaar met hoe in de cel zelf de DNA-replicatie gebeurt. Dat is niet verwonderlijk want PCR is afgekeken van de natuur.

De PCR-techniek wordt in de moleculaire biologie al verschillende decennia toegepast. ‘PCR is in de jaren tachtig ontwikkeld’, zegt hoofdonderzoeker Jo Vandesompele van het Centrum Medische Genetica in Gent. ‘In 1993 kreeg Kary Mullis, de uitvinder van PCR, er zelfs de Nobelprijs voor chemie voor.’

‘Met PCR kun je zeer selectief bepaalde stukjes onzichtbaar genetisch materiaal sterk vermenigvuldigen’, zegt directeur Dieter Deforce van het farmaceutisch lab van de UGent. De zoektocht naar dat stukje genoom vergelijkt Deforce met de zoektocht naar een lemma in een encyclopedie.

Deforce: ‘Het hele genoom kun je je voorstellen als een encyclopedie. Daarvan weet je dat er waarschijnlijk twee specifieke woorden instaan, die ‘woorden’ zijn primers. Feitelijk zijn dat korte stukjes DNA-sequentie die we synthetisch aanmaken. We zoeken dan welke 100 à 500 letters, feitelijk gaat het over nucleotiden, tussen die twee primers staan.’

‘De PCR-reactie zal dat stukje informatie tussen de twee gekozen primers vermenigvuldigen. Een stuk genetisch materiaal wordt dus telkens opnieuw gekopiëerd. Bij iedere cyclus worden er nieuwe kopieën gemaakt. Bij een eerste cyclus komen er twee kopieën, bij een tweede cyclus vier, bij een derde cyclus acht enzoverder. Pas als je voldoende kopieën hebt, kun je zien of die genetische informatie écht aanwezig is.’

De polymerase-kettingreactie is in de jaren tachtig ontwikkeld.

‘Stel dat je primers niet in de encyclopedie staan, dan zal de PCR-techniek niet werken. Dan zien we de gezochte tekst niet opduiken, want er valt niets te vermenigvuldigen. Als de primers er wél instaan, zul je na voldoende cycli kunnen zien dat het gezochte genetisch materiaal wel degelijk aanwezig is.’

Kort gezegd: door met PCR een stuk DNA of RNA te vermenigvuldigen wordt een kleine hoeveelheid genetisch materiaal dat eerst onzichtbaar was, daarna wél zichtbaar.

2) Wanneer werd de eerste PCR-test voor covid-19 ontwikkeld?

‘Ook voor het opsporen van virussen wordt de PCR-techniek al lang gebruikt’, zegt Deforce. ‘Dan is de vraag telkens: zit er genetisch materiaal van een bepaald virus in een staal, ja of nee? Dan kies je dus primers waarvan je weet dat ze specifiek zijn voor een bepaald virus.’

Deforce: ‘Na elke cyclus kijken we dan hoeveel kopieën er aanwezig zijn. Na een eerste cyclus is de conclusie “we zien nog niets”, na de tweede cyclus “we zien nog niets”, na de derde idem enzoverder. Stel dat we na twintig cycli wél dat stukje tekst zien, dan weten we dat die patiënt een vrij grote viruslading in zijn lichaam heeft. Als het maar positief wordt na dertig cycli, dan heeft de patiënt veel minder virus in zijn lichaam.’

De PCR-testen voor covid-19 tonen dus niet alleen dat het virus aanwezig is, maar kunnen ook een indicatie geven van de hoeveelheid.

Met PCR kun je zeer selectief bepaalde stukjes onzichtbaar genetisch materiaal sterk vermenigvuldigen.

Cruciaal in het hele verhaal zijn de primers, legt Deforce uit. ‘De specificiteit van de PCR-reactie hangt zeer sterk af van de keuze van de primers. Je kunt die primers kiezen om opzettelijk breed te vermeerderen: dan kies je bijvoorbeeld primers die alle coronavirussen zouden aantonen. Of je kunt selectief primers kiezen waarvan je weet dat die sequentie enkel en alleen voorkomt bij SARS-CoV-2.’

‘Voor de huidige covidtesten gebruiken de labo’s verschillende primers om drie verschillende stukjes tekst van het viraal genoom SARS-CoV-2 te zoeken. Als die worden gevonden kun je met zekerheid zeggen: deze persoon is besmet met SARS-CoV-2.’

Om de primers te kunnen bepalen moet je het genoom (de encyclopedie) van het virus kennen. Op 12 januari 2020 werd het genoom van SARS-CoV-2 door Chinese onderzoekers opgeladen in een publieke databank. Vanaf dat moment is het mogelijk voor wetenschappers over de hele wereld om primers te kiezen en zo een PCR-test voor covid-19 te ontwikkelen.

Hoofdonderzoeker Jo Vandesompele voert zelf PCR-testen op SARS-CoV-2 uit in het labo van Biogazelle. ‘Wij gebruiken een test die door het Charité-ziekenhuis in Berlijn is ontwikkeld. Wereldwijd is dat een veel gebruikte test. De test maakt gebruik van het het genoom dat op 12 januari werd opgeladen. Op 23 januari werd de methode gepubliceerd en was de test beschikbaar.’

Vandesompele: ‘Dat is niet verwonderlijk. Eens het genoom bekend is, kun je vrij eenvoudig goede primers bepalen. In een paar uren kun je een test ontwikkelen. Dan moet je enkele dagen wachten op de primers die aangemaakt worden door gespecialiseerde bedrijven. Binnen de week kun je perfect een test op punt stellen.’

Deforce: ‘Uiteraard kun je pas een specifieke test voor SARS-CoV-2 ontwikkelen als het genoom bekend is. Voor 12 januari 2020 was dat dus niet mogelijk. Vanaf dat moment is een week tijd genoeg om de test te ontwikkelen.’

3) Hoe moeilijk is het om de capaciteit snel op te schalen?

Eens het genoom bekend is, vergt de specifieke PCR-test ontwikkelen dus weinig tijd. Maar is het ook mogelijk om die testen dan snel op grote schaal uit te rollen?

‘Ook dat is niet problematisch’, zegt Vandesompele. ‘Er zijn zeer veel bedrijven die reagentia produceren en dus veel potentiële bronnen. Het is niet zo gek moeilijk om op korte tijd van nul naar duizenden of miljoenen testen te gaan.’

‘In principe is opschalen niet moeilijk’, zegt ook Deforce, ‘PCR-testen kunnen we zeer snel opschalen, omdat de techniek veel gebruikt wordt voor verschillende toepassingen. Dat soort toestellen staat in veel labo’s en je kunt vrij snel grote hoeveelheden specifieke primers voor SARS-CoV-2 laten aanmaken.’

Uiteraard kun je pas een specifieke test voor SARS-CoV-2 ontwikkelen als het genoom bekend is. Voor 12 januari 2020 was dat dus niet mogelijk.

‘Toch zijn we geconfronteerd geweest met een nooit eerder geziene wereldwijde vraag. Er waren dan ook wel moeilijkheden: labo’s wilden meer toestellen aankopen, reagentia werden snel opgekocht en er dreigde een tekort aan afnamemateriaal.’

Over al deze moeilijkheden werd ook bericht in de Vlaamse pers. De testcapaciteit kwam zeker niet ‘uit de lucht vallen’, zoals de vrouw op Facebook schrijft.

‘Die bottlenecks zijn momenteel in België stuk voor stuk weggewerkt’, zegt Vandesompele. ‘Alle bedrijven die actief zijn in dit domein konden op enkele weken of maanden tijd aan de uitzonderlijk grote vraag voldoen. Om op korte termijn naar miljoenen testen te gaan, wekt bij een expert in het domein geen verwondering op. Dat is normaal.’ Momenteel is er in België een overcapaciteit en er wordt nog steeds verder opgeschaald.