‘Extremisme is een keuze van de twijfelaars en de verdwaalden’

‘Extremisme heeft niet met de religie op zich te maken, maar met de wijze waarop bepaalde religieuze teksten worden geïnterpreteerd’, schrijft Tijani Boulaouali van het Platform Vlaamse Imams en Moslimtheologen. Volgens hem is morele onwetendheid een van de oorzaken van extremisme.

Extremisme heeft niet met de religie op zich te maken, maar met de wijze waarop bepaalde religieuze teksten worden geïnterpreteerd. Een Koran- of Bijbeltekst die een positieve betekenis inhoudt, kan men soms omgekeerd of verkeerd begrijpen, vooral wanneer men ze vanuit zijn eigen referentiekader overweegt. Meeleven met de andersheid van een ander, of in de hermeneutische zin ‘begrijpen hoe anderen het leven anders zien’ is hier noodzakelijk voor een vreedzame samenleving.

Areligieuze ideologieën en seculiere levensbeschouwingen kunnen ook gewelddadig en conflictueus zijn. Volgens de godsdienstfilosoof Henk Vroom “Communisme en nationaal-socialisme behoorden tot de meest gewelddadige stromingen van de twintigste eeuw”.

In dit artikel doe ik een poging om het fenomeen extremisme te verklaren met de nadruk op de morele onwetendheid als één van de elementaire factoren, die naar het extremisme en geweld kunnen leiden.

Extremisme is een kwaadaardige ziekte die zich onder de onwetenden verspreidt. Als zij niet in staat zijn zichzelf te verstaan, hoe kunnen ze dan hun geloof en cultuur, oftewel de anderen om hen heen begrijpen. Wanneer kennis krimpt, bloeit de boom van het geweld. En wanneer het licht van de wijsheid in onze harten en hersenen gedoofd wordt, heerst de duisternis in de geest. Enkel door goed begrip en correct gedrag zal deze epidemie genezen worden. Iedereen blijkt in de ogen van de extremisten verderfelijk en een zondaar. Zodra ze zich rechtvaardigen door hun eigen ideologie, dan wordt de andersdenkende gruwelijk en genadeloos bejegend.

Extremisme is een keuze van de twijfelaars en verdwaalden, terwijl andere mensen met religieuze, filosofische, existentiële of wetenschappelijke zekerheid zich ontplooien en bouwen aan de maatschappij. De mechanismen en middelen verschillen in tijd, plaats en cultuur, maar iedereen streeft naar hetzelfde: welvaart, iets creëren, mensenrechten behartigen vrede verspreiden. Maar extremisten willen voorspoed vernietigen, onze mensenrechten ontnemen en vrede vervangen met ellende en repressie.

Morele onwetendheid

Onwetendheid bestrijden is altijd belangrijk geweest in de geschiedenis van de islam. Onwetendheid was het grootste probleem in de Arabische maatschappij eeuwen geleden. Daarom begon de openbaring aan de Profeet Mohammed (v.z.m.h.) in het jaar 610 met het woord: Iqraa, ofwel “lees door!” Dat zette aan tot meer kennis, wetenschap en het gebruik van verstand. Niet alleen analfabetisme of ongeletterdheid, maar morele onwetendheid bood geen ruimte voor andersdenkenden. Er bestond alleen absolute loyaliteit voor de eigen stam. Zwakken, vrouwen, kinderen en vreemden werden rechten ontnomen. De islam kwam om die ziekelijke toestand te corrigeren.

Groeiende kloof

Steeds schommelt de mens tussen gebrek aan kennis en onwetendheid. Wanneer er meer zelfkennis is en we ons bewust worden van het bestaan, neemt onze onwetendheid af. Zo bereikt men de noodzakelijke balans in persoonlijkheid, leven en relatie tot anderen: een positieve houding en een openheid voor andere culturen en waarden. Maar als men kiest voor de weg van fanatisme en morele onwetendheid, dan raakt alles in verval. Dat leidt tot een onevenwichtige persoonlijkheid en een minimum aan sociale vaardigheden. “Zeg: ‘Zijn zij die weten gelijk aan hen die niet weten?’ Maar alleen de verstandigen trekken er lering uit.” (Koran: 39/9).

Zo groeit ook de kloof tussen de kenner en de (moreel) onwetende. Deze twee mensen zijn niet gelijkwaardig. Niet in hun menselijke status en burgerrechten, maar in hun maatschappelijke bijdrage aan de samenleving. De een spant zich hard in voor de maatschappij als bouwer van dialoog en succes, terwijl de ander zich vastklampt aan zijn eigen blinde onwetendheid. Volgens de onwetende moet iedereen naar de hel behalve hij. Buiten zijn ideologie is er geen heil.

Dus hangt onze voorspoed af van kennis. Wie in het onderwijs heeft geïnvesteerd, heeft al een ticket naar de toekomst geboekt. Het bestuderen van godsdienst, wetenschap, kunst, filosofie, literatuur of wat dan ook verbreedt ons perspectief en heeft meer besef van de wereld. Maar de onwetende lijdt aan cognitieve en ethische leegte en raakt sociale gesegregeerd.

Teleurstelling treft de harten van verliezers. In plaats van dat ze met ambitie en ijver zich aan het leven wijden, leunen ze tegen een muur van frustratie en klagen aldoor over alles, met of zonder reden. Ze verwijzen naar anderen als de oorzaak van hun falen. Zo beseffen de verliezers en twijfelaars niet dat mislukking tot welslagen kan leiden. Uit frustratie kan succes bloeien. Zoals het water dat uit de geharde rots voortvloeit. “Daarna verhardde zich uw hart. Zij zijn als stenen, of nog harder, want er zijn stenen, waaruit stromen ontspringen en er zijn er zeker, die splijten en er vloeit water uit.”(Koran: 2/74).

Nieuwe mogelijkheden

Mislukking is geen schande. Schande is als men na het falen met alles stopt en niet meer probeert verder te gaan. Als de eerste poging mis loopt, is dit niet het einde van de wereld. Er zijn nieuwe mogelijkheden. Wie alle patronen verschiet, maakt meer kans op succes. Het woord ‘falen’ bestaat niet in het lexicon van de dromers en ambitieuzen. Uit mislukkingen groeien stimulansen voor volharding en vernieuwing.

Kortom, morele onwetendheid vormt naast andere maatschappelijke en politieke factoren een voedingsbodem voor extremisme. Het weerspiegelt de mislukking van een bepaalde sociale groep. Deze groep ontbreekt het aan weerbaarheid, omdat die niet over genoeg sociale vaardigheden beschikt.

Een extremist ziet de verlossing van een mislukking hetzij in de afzondering van een groep of gemeenschap, hetzij in het vertrek naar een alternatieve context. Wanneer we morele onwetendheid overstijgen met juiste kennis, dan kunnen we het extremisme overwinnen.

Tijani Boulaouali maakt deel uit van het PlatformVlaamse Imams en Moslimtheologen. Hij is onderzoeker, docent Islam en Arabische Taal en auteur van een aantal boeken o. a. De beeldvorming van de Islam in de Nederlandse academische benadering (United Arab Emirates, 2013), De Islam en het Amazighisme (Casablanca, 2008), Moslims in het Westen (2005, Cairo).