‘Europese islam komt er pas als lift van sociale mobiliteit voor moslims niet meer blijft hangen in kelder’

‘Een Europese islam kan er ook maar komen als moslims politiek integreren en actief participeren aan het publieke debat’, zegt Fouad Gandoul, ‘in het bijzonder wanneer het gaat over themata van algemeen belang’.

In zijn Schmelzerlezing van 22 april jongstleden brak Wouter Beke een lans voor het actief pluralisme als basis voor een Europese islam. De CD&V-voorzitter had het over ‘onze’ waarden en ‘onze’ maatschappij. Het geschetste dualisme had veel weg van de achterhaalde analyse waar Samuel Huntington mee bekend raakte: de clash der beschavingen. Een analyse met aan de ene kant een Verlicht Europa gebaseerd op een stevige christelijke sokkel en aan de andere kant de islam die de Verlichting nog zou moeten meemaken. Dat de visie van Huntington hopeloos essentialistisch, en dus gewoon fout was, hoeft geen betoog. Wie daar wel nood aan heeft, raad ik aan de ‘Clash of ignorance’ te lezen van Edward Said.

Conflict en gemeenschapszin zijn beide inherent aan het menselijk tekort. We scheppen morele maatstaven om er onze eigen tekortkomingen aan af te meten. Dat is ook wat islam en democratie gemeenschappelijk hebben. Democratie en islam komen beiden tot hun recht in de effectieve omzetting van principes (vrijheid, gelijkheid, barmhartigheid en rechtvaardigheid) in praktijk. Tegelijk wringt daar voor beiden ook het schoentje.

Daar waar de Westerse democratie in het begin vooral uitgedrukt werd in de universele gelijkheid en de rechten van de mens heeft dit later plaats moeten ruimen voor een nationalistisch ethos. Met als gevolg dat, vooral in Europa, plots een onderscheid ontstond tussen leden van een nationaliteit en niet-leden.

Denk aan hoe Jules Ferry, primus inter pares onder de secularisten in Frankrijk en grondlegger van de secularisering van het onderwijs, vond dat de mensenrechten niet van toepassing waren op de zwarten in Frans-Equatoriaal–Afrika. Denk aan hoe in het land dat de mensenrechten uitvond de vrouwen pas een eeuw na de mannen kiesgerechtigd waren. Omdat de vrijzinnige elite vond dat de vrouw nooit rationeel genoeg zou zijn om te kunnen stemmen en om zich te kunnen bevrijden van de invloed van de clerus. Herinner hoe in ons landje de volksverheffing pas echt op gang kwam na Rerum Novarum, als katholieke reactie op de populariteit van het socialisme onder het werkvolk.

Met of zonder moslims, de praktische democratie in Europa is, zoals Wouter Beke terecht stelt, van gedaante aan het veranderen. Decentralisering en de verschuiving van de beslissingsmacht naar het Europese niveau doen vragen rijzen over de rol van de natiestaat als bron van identiteit. Moslims krijgen het echter steeds moeilijker in Europa omdat hun aanwezigheid vaker en luider in vraag wordt gesteld.

De veronderstelde incompatibiliteit van een imaginaire, statische islam waarvan de waarden in de 7e eeuw in steen zouden zijn gebeiteld spreekt tot de verbeelding van heel wat bezorgde en vooral onwetende medeburgers. Alsof islam geen diversiteit kent. Alsof sektarisch geweld eigen is aan islam. Dat beeld leeft enorm en wordt dagelijks gevoed door oorlogspropaganda van sociopaten die zich helaas beroepen op de islam, ter wille van een geopolitieke agenda.

Een belangrijk psychologisch aspect van democratie is de veronderstelling dat er een groep van burgers bestaat die reflexief en verantwoordelijk is – en dit niet exclusief over hun eigen belangen. Het is omdat niets, ongeacht welke grootte van de consensus, vrij is van herziening, dat men van een democratische rede spreekt. Centraal staat dus de bewuste, participatieve burger die zich niet noodzakelijk neerlegt bij de beslissing van een tijdelijke meerderheid, maar die daarentegen constant in vraag stelt.

Alexis de Tocqueville stelde dat de sociale gelijkheid (égalité des conditions) het genetische principe is waaruit alle specifieke kenmerken van de moderne, democratische samenleving zijn af te leiden. Inclusief de denkbeelden, emoties en gebruiken van de moderne mens. De praktische invulling van dat principe is een fictie in onze huidige maatschappij.

Vooral de moslims zijn afwezig in het publieke debat en wanneer ze een afwijkende mening uitdragen, worden ze in de talloze virtuele fora van pek en veren voorzien.

Terecht stelt Beke dat alle drie wereldgodsdiensten de voornaamste kernwaarden delen. Helaas bewijst de geschiedenis dat godsdiensten én het laïcisme feilbaar zijn omdat ze door mensen beleden worden. In een pluralistische samenleving mag er geen conflict tussen God en de Rede zijn. Zelfs de Duitse wijsgeer Immanuel Kant, die in zijn Kritiek van de Zuivere Rede het begrip waarheid heeft beperkt tot de empirische ervaring en moraliteit in rationele fundamenten verankerde, wees erop dat zonder God en zonder een onzichtbare wereld om naar te verlangen de glorieuze idealen van de moraal slechts objecten zijn van goedkeuring en bewondering, maar niet van doel en actie. Volharden in de verbanning van religieuze expressie in de openbare ruimte zal niets anders voortbrengen dan een nieuwe verzuiling omdat de openbare ruimte ingepalmd wordt door een laïeke lekenreligie.

Het intolerante aan een doorgedreven, vaak opgelegd secularisme in Europa zorgde voor een hevige tegenreactie uit de moslimgemeenschap. In eerste instantie waren het degenen die het hardst riepen dat democratie onverzoenbaar was met de principes van de islam degenen die de meeste aandacht trokken. Zo is volgens de Franse politieke wetenschapper Olivier Roy het islamitisch fundamentalisme een hypermodern verschijnsel.

Langzamerhand nemen meer gematigde stemmen het woord. In hun betogen pleiten gematigde moslimdenkers voor een vrije en open samenleving. Een schoolvoorbeeld is Adnan Ibrahim. Ibrahim is een in Wenen gevestigde moslimintellectueel met een mondiaal publiek (vooral jongeren) die complexloos alle taboes neerhaalt: democratie, de gelijkheid van man en vrouw, de lijfstraffen, de ziekelijke interpretatie van de Koran door talrijke salafistische spreekbuizen, de evolutietheorie en de universele verklaring van de rechten van de mens. Alles moet er aan geloven.

Een Europese islam zal pas het daglicht zien als de lift van sociale mobiliteit voor moslims niet meer blijft hangen in de kelder. Een brede Europese moslimmiddenklasse zal een verrijkende kosmopolitische islam voortbrengen. Een Europese islam kan er ook maar komen als moslims politiek integreren en actief participeren aan het publieke debat, in het bijzonder wanneer het gaat over themata van algemeen belang.

Dat veronderstelt een sociale integratie waarvoor de inspanning langs beide kanten zal moeten komen. Het zal een islam zijn die niet meer teruggrijpt naar culturele componenten van de geïmporteerde (1e generatie) islam, maar eerder een ‘embedded’ islam waarvan de religieuze praktijken universeel zijn voor de globale moslimgemeenschap doch waarvan de sociale expressie geënt is op de Europese leefruimte.

Actieve tolerantie, volgens gewezen VUB-rector Ben van Camp, aanvaardt de verscheidenheid binnen de samenleving. Een democratie moet volgens hem verder gaan en die verscheidenheid inbouwen in haar eigen structuren. Laat dat de praktische invulling zijn van het actief pluralisme waar de CD&V-voorzitter op wil bouwen.