Wordt Marine Le Pen president? ‘Le Pen twittert gelukkig minder dan Donald Trump’

Zondag gaan de Fransen naar de stembus om hun president voor de komende vijf jaar te kiezen: krijgt president Emmanuel Macron een tweede kans om zijn hooggestemde ambities uit 2017 waar te maken, of wordt het land overgeleverd aan de radicaal-rechtse Marine Le Pen?

We waren nog geen dag na de eerste ronde in de Franse presidentsverkiezingen of Emmanuel Macron kwam al terug op een van de belangrijkste punten uit zijn programma. De verhoging van de pensioenleeftijd van 62 naar 65 jaar tegen 2030 kon misschien wel wat worden vertraagd, of uitgesteld, en de Franse president zag het eventueel zelfs wel zitten om er eerst nog een referendum over te organiseren. De pensioenleeftijd ligt tenslotte heel gevoelig. Het is een van de merkwaardigheden van het Franse verkiezingsstelsel, waarbij de tweede ronde vaak ook echt een herkansing betekent. Kandidaten verleggen hun prioriteiten, of herformuleren zelfs hun eigen programma, in de hoop de kiezers die in de eerste ronde niet voor hen stemden alsnog te overtuigen.

Macron deed zijn uitspraken vorige maandag in het Noord-Franse Denain, een van de armste steden van het land. Marine Le Pen en haar Rassemblement National behaalde daar op 8 april meer dan 40 procent van de stemmen. Terwijl hij voor de eerste ronde maar één rally organiseerde in de buurt van Parijs, trekt de president de twee weken tot zondag 24 april door het hele land. Hij laat zich graag zien in gebieden waar zijn tegenkandidate Le Pen goed scoorde. Hoewel de kans klein is dat hij veel van haar kiezers van gedachten zal doen veranderen. Macron mikt eerder op de achterban van Jean-Luc Mélenchon, de radicaal-linkse presidentskandidaat die in de eerste ronde op de derde plaats kwam en die vindt dat sommige Fransen al op hun zestigste met pensioen moeten kunnen. Hij haalde verrassend slechts zo’n 500.000 stemmen minder dan Le Pen, en het zijn dus zijn 7,7 miljoen kiezers die bepalen wie straks voor vijf jaar president van Frankrijk wordt.

Geen Mitterrand

In die eerste ronde deed zowel Emmanuel Macron als Marine Le Pen het uitstekend. Macron haalde méér stemmen dan in 2017, wat voor een zittende president in Frankrijk elders heel uitzonderlijk is. Le Pen deed het eveneens beter dan vijf jaar geleden, ook al verbleekte haar kandidatuur aanvankelijk wat naast nieuwkomer-op-extreemrechts éric Zemmour. ‘Macron heeft een heel minimalistische campagne gevoerd, hij hield zich meer bezig met de oorlog in Oekraïne’, zegt Niek Pas over de eerste ronde. Pas is universitair docent geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en publiceerde in 2017 Macron en de nieuwe Franse revolutie. ‘Le Pen heeft op haar beurt, los van haar ideologische standpunten, een uitstekende campagne gevoerd’, gaat hij voort. ‘Ze heeft zich niet gek laten maken door Zemmour.’

Macron staat ietsje voor in de peilingen, maar kan absoluut niet op de voorsprong rekenen die hij in 2017 had. De derde keer dat een Le Pen tot de keuzemogelijkheden behoort in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen – in 2002 was het de vader van Marine – kan weleens de goede keer zijn. De belangrijkste vraag is of Macron voldoende argumenten heeft om die linkse en extreemlinkse kiezers van Mélenchon te overtuigen. Zelf riep de zeventigjarige socialist zijn achterban op om geen enkele stem aan Le Pen te geven. Maar hij wilde niet zover gaan om, zoals veel andere kandidaten ondertussen wel deden, een kiesadvies voor Macron af te kondigen.

Dat is niet heel moeilijk te begrijpen. Macron werd verkozen als centrumkandidaat, maar ging als president toch meestal naar rechts hangen. De twee premiers die onder hem werkten, Édouard Philippe en Jean Castex, hadden allebei een verleden bij Les Républicains, en zelf heeft hij zijn imago als oud-bankier nooit echt kunnen doen vergeten. ‘Voor veel Fransen is hij de man van het bedrijfsleven gebleven’, zegt Niek Pas daarover. ‘Het linkse electoraat heeft hij als president gelaten voor wat het was. Hij focuste op strengere asielwetgeving, het flexibiliseren van de arbeidsmarkt en de sanering van de overheidsfinanciën. Het waren pas de gele hesjes die hem erop wezen dat hij ook rekening moest houden met de gewone Fransman, maar hij is nooit een beleid gaan voeren zoals de socialist François Mitterrand dat in de jaren tachtig deed. Dat is natuurlijk de spagaat van het centrum: er valt ook wel iets te zeggen voor dat budgetbeheer van de Franse begroting, ook al horen we daar sinds de coronacrisis niets meer over. Als Macron daar in het begin geen punt van had gemaakt, was hij vandaag zijn rechtse kiezers misschien kwijt.’

‘Vertrouw mij’

Le Pen heeft het tijdens haar campagne over de déserts medicaux, plaatsen waar in de nabijheid geen medische zorg of andere basisvoorzieningen te vinden zijn. In 2015 berekende de Franse geograaf Hervé Le Bras al dat de kans op een stem voor Le Pen toeneemt naarmate een kiezer verder van een treinstation woont. Het was geen verrassing dat Le Pen in die regio’s vorige zondag ook het beste scoorde. ‘Extreemrechts doet het vooral goed in de kleinere gemeenten’, vult Le Bras aan via mail. ‘In de dorpen met minder dan duizend inwoners behalen Le Pen en Zemmour samen 37 procent van de stemmen, terwijl dat in steden met meer dan honderdduizend inwoners nog maar 20 procent bedraagt.’

Voor die mensen, die zich vaak in de steek gelaten voelen door Parijs, brengt Le Pen al de hele campagne een helder verhaal over koopkracht. Ze praat daar veel meer over dan over de islam, migratie of de Europese Unie, wat gezien de ook in Frankrijk stijgende brandstof- en energieprijzen de juiste keuze was. Macron is met ideetjes en losse flodders als een dividend voor werknemers op achtervolgen aangewezen. Dat zijn vooral halfslachtige pogingen, zegt Frederik Dhondt, hoofddocent rechtsgeschiedenis aan de Vrije Universiteit Brussel en Frankrijkkenner. ‘Macron zal daarmee zijn liberaal-economische imago niet van zich af kunnen schudden. Recent wilde hij het loon van het onderwijzende personeel enkel verhogen als ze ook een zwaarder takenpakket kregen. Terwijl een deel van de leerkrachten het zich niet eens meer kan veroorloven om in Parijs te wonen.’

Volgens Dhondt heeft Macron een politiek kameleonprofiel. ‘Na vijf jaar besturen kan hij zich niet meer profileren als de nieuwkomer op het toneel. Hij heeft eigenlijk maar één speerpunt: vertrouw mij, ik zal de juiste keuzes maken afhankelijk van hoe de wind zit. Maar daarmee onderschat hij dat Frankrijk een erg ideologisch land blijft. Als hij wint, zal hij zich vooral toeleggen op de hervormingen die hij in 2017 voorstelde maar nog niet heeft kunnen verwezenlijken.’

Autoritaire trekjes

Bij gebrek aan trofeeën waarmee hij op links kan pronken, zit er voor Macron niet veel anders op dan zijn tegenkandidaat zwartmaken. Dat treft: Marine Le Pen leent zich daar uitstekend toe, als een radicaal-rechtse, xenofobe politica wier programma ook een gevaar vormt voor de Europese Unie. Alleen probeerde ze zichzelf tijdens deze campagne juist in de markt te zetten als een aaibare centrumfiguur, en zelfs als een alleenstaande vrouw die ernaar uitkijkt om straks samen met haar lieve katten in het Élysée te trekken. ‘Macron probeert haar natuurlijk te diaboliseren als extreemrechts en fascistisch’, vindt Niek Pas, die zelf ook maar weinig verschil ziet tussen de Le Pen van 2017 en van 2022. ‘Ze heeft nog steeds hetzelfde programma, ook al is haar partij van naam veranderd. Ze pleitte vorige week nog maar voor nauwere banden met Rusland, wil de hoofddoek overal verbieden en verdedigt nog steeds de préférence nationale, waarbij “echte” Fransen voorrang krijgen op de arbeids- en woningmarkt. Le Pen heeft het beeld van zichzelf gepolijst, maar in de laatste campagnedagen krijgen we haar autoritaire trekjes ook weer te zien: sommige journalisten weigert ze de toegang tot haar campagnebijeenkomsten.’

De linkse kiezer staat voor een lastig dilemma: kiezen voor het liberale beleid van Macron enerzijds of de radicaal-rechtse Le Pen het voordeel van de twijfel, of gewoon een proteststem, geven anderzijds. ‘Het is niet ondenkbaar,’ zegt Dhondt, ‘dat men eerst voor Macron stemt en vervolgens zijn liberale programma zal proberen te saboteren met een troisième tour social van stakingen en demonstraties. De parlementsverkiezingen in juni bieden de linkerzijde misschien nog politieke kansen om Macron tot echte bijsturingen te dwingen.’

Donald Trump

Het zou ook goed kunnen dat veel Fransen ervoor kiezen om zondag eenvoudigweg niet te gaan stemmen. Meer dan een kwart van de stemgerechtigde Fransen kwam al in de eerste ronde niet opdagen, een historisch hoog cijfer. Het is nu al duidelijk dat zowel Macron als Le Pen, eenmaal gekozen als president, allicht geen meerderheid zal behalen in het parlement bij de verkiezingen in juni. Het zijn redenen waarom Niek Pas deze verkiezingen ‘verontrustend’ vindt, ook al gaat hij er voorlopig vanuit dat Macron zondag zal winnen. Maar wat gebeurt er als Macron over vijf jaar geen presidentskandidaat meer is? De traditionele partijen lijken van dat toneel verdwenen, en La République En Marche heeft voorlopig helemaal niemand kunnen voortbrengen die Macron kan vervangen.

Ook Dhondt kijkt met bezorgdheid naar onze zuiderburen, waar studenten de Sorbonne-universiteit bezetten en ‘Ni Macron, Ni Le Pen’ scanderen. ‘Ik ben toch wat verrast door de toenemende woede en confrontatie in het land. De consensus over republikeinse idealen is geërodeerd en veel Fransen zijn het vertrouwen in een gemeenschappelijk sociaal contract verloren. Er zijn bovendien steeds minder sympathisanten en partijleden om huis-aan-huis campagne te voeren, waardoor de afstand tot de politiek vergroot. Dat levert paradoxale taferelen op in een land waar de overheid erg belangrijk is. Enerzijds verwacht men heel veel van de staat, anderzijds toont men zich ontevreden wanneer er een probleem opduikt en dat na één dag nog niet opgelost is geraakt.’

Spannend wordt het zondag zonder meer. De kaarten voor Marine Le Pen liggen veel beter voor Donald Trump in 2016. Is zijn presidentschap een voorbode voor wat Frankrijk de komende vijf jaar te wachten staat, als zij wint? ‘Ze zit gelukkig niet zo veel op Twitter als Trump’, zegt Pas over die vergelijking. ‘Ik denk dat ze eerder een Franse Viktor Orban kan worden, en net als de Hongaarse premier stapsgewijs de liberale democratie onder druk zal zetten. Natuurlijk, Frankrijk blijft Frankrijk. Stel dat Marine Le Pen op 24 april om acht uur ’s avonds als voorspelde winnaar op de televisie verschijnt, dan zijn de rapen pas gaar. Radicaal-linkse jongeren zullen in ieder geval voor veel reuring en protest zorgen op straat, daar kun je van op aan.’