Wie wordt de nieuwe bondskanselier? Annalena Baerbock staat in poleposition om Merkel op te volgen

Van de drie kandidaten om Angela Merkel op te volgen als bondskanselier is Annalena Baerbock van de Groenen vandaag de populairste. Wordt eind september een politiek onervaren vrouw van veertig de machtigste van Duitsland? Haar opponenten trekken alle registers open om dat te vermijden.

Krijgt Duitsland straks echt een groene bondskanselier? De vermaarde Duitse auteur en journalist Gabor Steingart heeft zo zijn eigen manier om te zeggen dat hij het kanselierschap voor Annalena Baerbock behalve onwaarschijnlijk ook onwenselijk acht. ‘Om het kanselierschap binnen te halen, hebben de Groenen minstens 25 procent van de stemmen nodig’, schreef Steingart onlangs in zijn dagelijkse nieuwsbrief. ‘Dat komt neer op een verdrievoudiging tegenover de verkiezingen van 2017. In plaats van de pakweg 4 miljoen kiezers van toen, zouden dit keer 12 miljoen kiezers voor de Groenen moeten kiezen.’

Om de onwaarschijnlijkheid en de onwenselijkheid daarvan te benadrukken, herinnerde Steingart aan de donkerste bladzijden uit de Duitse geschiedenis. ‘De laatste keer dat Duitsland zulke verpletterende overwinningen kende, was in de laatste fase van de Weimarrepubliek, toen een heel land begon af te glijden.’

Giftige commentaren als die van Steingart zijn de laatste weken geen uitzondering. Recente peilingen voorspellen een nek-aan-nekrace met de tot voor kort ongenaakbare christendemocraten (CDU) van aftredend bondskanselier Angela Merkel. Nog volgens de peilingen is Annalena Baerbock de populairste van de drie kandidaat-bondskanseliers. Zeggen dat niet elke Duitser haar die populariteit gunt is een understatement.

Toen op 21 april bekend raakte dat niet haar groene tegenkandidaat Robert Habeck maar wel Annalena Baerbock naar het kanselierschap zou dingen, werd ze meteen het mikpunt van beenharde kritiek. Daarbij werd de waarheid wel eens geweld aangedaan. Zo circuleerde al snel de kwakkel dat Baerbock, die een masterdiploma internationaal recht behaalde aan de London School of Economics, met haar cv had geknoeid. Even onbetrouwbare bronnen beweerden met grote stelligheid dat ze haar kandidatuur dankt aan een tussenkomst van de Hongaarse zakenman George Soros en/of dat ze van plan is om het houden van huisdieren in Duitsland te verbieden. En dan was er nog de valse, maar daarom niet minder vaak gedeelde Facebookpost waarin gesuggereerd werd dat Baerbock het weduwenpensioen wil afschaffen. ‘De hoeveelheid fake news en onlineaanvallen heeft een nieuwe dimensie gekregen’, verzuchtte Baerbocks campagneleider Michael Kellner onlangs.

Coronabonus

Helaas voor de Groenen: niet elke aanval kon zo makkelijk weggezet worden als fake news. Het was de invloedrijke tabloid Bild die onlangs bekendmaakte dat Baerbock de afgelopen jaren voor 25.000 euro aan bonussen van de partij had gekregen, inclusief een omstreden coronabonus van 1500 euro.

De kandidate had bovendien verzaakt aan de verplichting om die inkomsten te melden aan de voorzitter van het Duitse parlement. Baerbock was niet het enige parlementslid dat die fout beging, maar zoals Der Spiegel vorige week schreef: ‘Zij is wel de enige die kanselier wil worden.’

De fout, volgens de Groenen eerder een slordigheidje, wordt haar niet alleen zwaar aangerekend door de media. Gerhard Schröder, voormalig bondskanselier voor de sociaaldemocraten (SPD), greep de gelegenheid aan om in een opiniestuk het Duitse volk voor een groen avontuur te waarschuwen. ‘Een coronabonus is er voor hen die in de pandemie buitengewone dingen hebben gedaan, zoals zorgpersoneel of caissières’, schreef Schröder. ‘Politici horen daar niet bij.’ Fouten als deze zouden volgens Schröder vooral wijzen op gebrek aan politieke ervaring. ‘Alle kanseliers tot nu toe waren voordien minister-president in een deelstaat, bekleedden een ambt in de regering of waren, zoals in het geval van Konrad Adenauer, burgemeester van een grootstad.’

Schröder sloot zijn betoog af met een kleine ode aan de bestuurscapaciteiten van Olaf Scholz, de huidige Duits minister van Financiën en kandidaat-kanselier voor de SPD, én Armin Laschet, minister-president van Noord-Rijnland-Westfalen, de kandidaat voor de CDU.

Killersinstinct

Schröders opinie mocht inhoudelijk dan wel wat dunnetjes zijn, hij raakte wel een teer punt. Anders dan Robert Habeck heeft Baerbock geen politieke bestuurservaring. Was het dan niet verstandiger geweest om de tegenstander dat argument uit de handen te slaan en de andere groene troonpretendent het veld in te sturen?

Een bron binnen de Duitse Groenen vertelt aan Knack dat er intern nooit ernstig over die piste is nagedacht. ‘De Groenen zijn een partij die ijvert voor een ander politieke stijl en voor gelijkwaardigheid, onder meer tussen man en vrouw. Voor zo’n partij was het simpelweg ondenkbaar dat ze de voorkeur had gegeven aan de oudere witte man. Natuurlijk wisten we dat Baerbocks opponenten haar zouden aanvallen op haar onervarenheid. Maar die kritiek zou er sowieso komen. Robert Habeck is milieuminister geweest in de kleine deelstaat Sleeswijk-Holstein: de tegenstanders zouden ons er ongetwijfeld op gewezen hebben dat dat nog wat anders is dan kanselier van Duitsland zijn.’

Volgens Hanco Jürgens, wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut in Amsterdam, hoeft Baerbock ook niet meteen wakker te liggen van dergelijke kritiek. ‘Overal wordt geprobeerd om nieuwkomers in de politieke arena op die manier te discrediteren. Maar je ziet ook telkens weer dat dat niet werkt. Denk aan Hillary Clinton, die Donald Trump in 2016 op die manier probeerde weg te zetten in de Verenigde Staten. Vervolgens verloor ze de presidentsverkiezingen.’

Een grotere valkuil noemen politieke waarnemers het feit dat Annalena Baerbock nog niet vertrouwd is met de hitte van een verkiezingsstrijd. In de eerder vernoemde nieuwsbrief schreef Gabor Steingart dat Baerbock haar kandidatuur vooral dankt aan haar talent om te netwerken binnen de partij. ‘Maar verkiezingen voor de Bondsdag worden in de publieke arena gewonnen, niet achter de schermen. Deze kandidaat mist die ervaring. Zij heeft nooit haar wapens moeten scherpen voor de strijd in het open veld, een discipline waarin Helmut Kohl en Gerhard Schröder meesterschap aan de dag hebben gelegd.’ Steingart stipt aan dat ook Angela Merkel daarin niet onbedreven was. Lyrisch beschrijft hij hoe Merkel het ‘oude strijdros’ Helmut Kohl tegen de grond werkte. ‘De les: geen kanselier zonder killersinstinct.’

In minder polemische termen stelt ook Hanco Jürgens dat een totaal gebrek aan ervaring in het campagnevoeren Baerbock parten kan spelen. ‘Laatst zei ze in een interview dat de Groenen korteafstandsvluchten willen verbieden. Iemand met veel campagne-ervaring zou zoiets allicht nooit hebben gezegd. Het was veel verstandiger geweest om te zeggen dat de partij wil investeren in de Duitse spoorwegen. Voor Duitsers die vandaag snel van de ene naar de andere kant van het land willen reizen, is het spoor geen alternatief. Ik ben ooit wel eens van Düsseldorf naar Leipzig gevlogen: dat vliegtuig zat vol werkende Duitsers. Met haar uitspraak heeft Baerbock alvast die stemmen verloren.’

Otto Normalverbraucher

Meteen is een andere zwakke plek aangeraakt: de Groenen als Verbotspartei. Geen kans laten haar opponenten onbenut om de partij op die manier te framen. Hoe effectief dat frame wel kan zijn, leert het verleden.

In de aanloop naar de verkiezingen van 2013 hadden de Groenen in hun programma het idee van een veggiedag opgenomen: een dag waarop in de kantines van overheidsbedrijven en administraties geen vlees zou worden geserveerd. Het duurde niet lang of op de voorpagina van Bild stond te lezen dat de Groenen ‘vlees willen verbieden’. Analisten noemden de veggiedag achteraf een van de belangrijkste oorzaken van de groene verkiezingsnederlaag.

Dezelfde val staat ook in 2021 wijd open. Met haar voorstel om de ongelimiteerde snelheid op de Duitse Autobahn aan te pakken, riskeert Baerbock de toorn van menige automobilist. Electoraal nog riskanter zijn haar plannen om de brandstofprijzen verder te verhogen. Hogere brandstofprijzen, zo verklaarde SPD-kandidaat Olaf Scholz vorige week, zullen niet leiden tot meer klimaatbescherming, ‘wel tot meer frustratie’. Scholz werd daarin bijgetreden door Andreas Scheuer, verkeersminister voor de CSU. Dat de huidige regering de brandstofprijzen om dezelfde redenen al aanzienlijk heeft verhoogd, lieten Scheuer en Scholz wijselijk onvermeld.

Het zijn thema’s als mobiliteit die duidelijk maken dat Baerbock nog een aartsmoeilijke evenwichtsoefening wacht. ‘De Groenen zijn niet de extremisten waar sommigen ze graag voor verslijten’, zegt onze bron binnen de partij. ‘Iedereen heeft dat kunnen zien in de deelstaten waar we vandaag meebesturen.’

Daarmee doelt de bron onder meer op het beleid van de groene politicus Winfried Kretschmann, al tien jaar minister-president van de deelstaat Baden-Württemberg. Die deelstaat is, als thuishaven van Daimler en Porsche, het hart van de Duitse auto-industrie. Onder Kretschmanns bewind is ze dat ook gebleven. Sterker zelfs, onlangs nog drong hij er bij de Europese Unie op aan om de auto-industrie te vrijwaren van al te strenge klimaatregels. Hoewel Kretschmanns beleid geregeld op de korrel genomen wordt door de klimaatbeweging, de natuurlijke achterban van de Groenen, behaalde hij eerder dit jaar opnieuw een eclatante verkiezingsoverwinning.

‘In Duitsland is de auto, op meerdere manieren, nog altijd heilig’, zegt Hanco Jürgens. ‘De auto-industrie, die een sterke lobby heeft, is van groot belang voor de Duitse werkgelegenheid. En de doorsnee-Duitser heeft nog altijd graag een mooie auto op de oprit staan. Groene politici die daar verandering in willen brengen, krijgen daar applaus voor van hun traditionele achterban. Maar met die achterban alleen win je geen verkiezingen. Wie kanselier wil worden, moet zich richten tot wat ze in Duitsland Otto Normalverbraucher noemen – onze Jan Modaal . Verkiezingen win je in het midden.’

Groot geloof

Dat weten ze uiteraard ook bij de CDU en de SPD, de traditionele middenpartijen die vandaag de Duitse regering vormen. In plaats van te focussen op een eigen verhaal lijken zij er vandaag vooral op gebrand dat Duitse midden te waarschuwen voor een groot groen avontuur.

‘Het klopt dat die partijen vandaag vooral energie steken in het bekampen van die ene opponent’, zegt Jürgens. ‘Maar op dit ogenblik lijkt me dat niet zo’n gekke strategie. De Groenen hebben vandaag de wind in de zeilen. Anders dan bij de SPD en de CDU zit de sfeer er goed. Als Duitsland met die politieke stemming de zomervakantie in gaat, is de kans groot dat ze dezelfde is op 1 september. De SPD en de CDU hebben dan nog maar drie weken om haar te doen kantelen. Het lijkt me veiliger om dat nu al te proberen.’

Heeft Annalena Baerbock de beste kansen om straks Angela Merkel op te volgen? Niet volgens Jürgens. Hij brengt Martin Schulz in herinnering, die bij de verkiezingen van 2017 de kandidaat was voor de SPD. Enkele maanden voor de stembusgang zag het er nog naar uit dat hij Merkel zou kunnen vloeren, tot de stemming weer kantelde en zijn partij eind september met meer dan 10 procent verschil de duimen moest leggen. ‘Ik sluit zeker niet uit dat dat scenario zich straks herhaalt.’

Bij de Groenen is het geloof in de overwinning ondanks alle tegenwind groot. De partij voelt zich ook gesterkt door een recent onderzoek van de Bertelsmann-Stiftung. Daaruit bleek dat meer dan 60 procent van de Duitsers een andere regering wil. De meerderheid van de Duitsers wil volgens dat onderzoek ook een fundamenteel ander beleid. Op de vraag op welk domein ze in de eerste plaats verandering willen zien, kwam ‘klimaat’ als eerste uit de bus. Hoe vaag die resultaten ook zijn, de Groenen zien ze als een opsteker.

‘Ik denk dat Duitsland klaar is voor Annalena Baerbock als kanselier’, zegt onze bron. ‘Nee, Duitsland zit niet specifiek op een groene kanselier te wachten. Maar het land snakt na zestien jaar Merkel wel duidelijk naar iets anders. Baerbock komt aan dat verlangen tegemoet. In debatten is ze ook veel overtuigender dan Armin Laschet, een grijze figuur die vooral meer van hetzelfde belooft. Eerlijk gezegd: dat de Groenen het vandaag zo goed doen, heeft misschien wel in de eerste plaats te maken met de zwakte van de tegenstand.’

De biefstukvraag

Eén factor bleef hier nog onbesproken. Zoals uit wat voorafging al mocht blijken, is Annalena Baerbock niet meteen de favoriete kandidaat van Bild. Dat is een krant zoals we die in ons land niet kennen. Net zoals The Sun in het Verenigd Koninkrijk of De Telegraaf in Nederland zit Bild niet verlegen om wat rechtse stemmingmakerij. Dat blijkt ook tijdens deze campagne.

Nadat Baerbock de mathematisch bijna onmogelijke linkse coalitie (Groenen, SPD en de donkerrode partij Die Linke) niet a priori had uitgesloten, waarschuwde een prominente Bild-journaliste meteen voor ‘het fietspad richting armoede’.

Moet de groene kandidate het gestook van Bild vrezen? Gerhard Schröder liet ooit optekenen dat hij als kanselier maar drie dingen nodig had om zich te handhaven: ‘ Bild, Bild am Sonntag und Glotze (de tv, nvdr).’ In Schröders boutade zit nog altijd een grond van waarheid, denkt Hanco Jürgens. ‘Natuurlijk hebben de sociale media de impact van Bild wat verkleind. Maar nog altijd is het een medium dat goed aanvoelt wat Otto Normalverbraucher denkt. Politici die iets kwijt willen, vinden ook nog altijd makkelijk de weg naar Bild. ‘

Annalena Baerbock toont zich in elk geval niet te beroerd om de confrontatie aan te gaan. Onlangs nog liet ze zich interviewen door het tv-kanaal van Bild. Tijdens dat gesprek legde de interviewer haar een grote rauwe biefstuk voor. Of ze die zou opeten? En of er van de Groenen nog gebarbecued mag worden? Baerbock ontweek de val sierlijk. ‘Iedereen kan in dit land eten wat hij wil’, antwoordde ze. ‘Ik hou van barbecueën, maar ik weet niet zeker of die steak op mijn grill past.’