Poetinkenner Michel Eltchaninoff: ‘We hebben allemaal gezondigd’

Michel Eltchaninoff heeft de filosofen bestudeerd die het denken van Vladimir Poetin vormen. Het zijn fascisten en tsaristen, onder meer. Zijn prognose over de oorlog is donker.

De filosoof Michel Eltchaninoff, geboren in 1969 in Parijs, is hoofdredacteur van het Franse Philosophie Magazine. Zijn grootouders emigreerden uit Rusland naar Frankrijk, zijn ouders spraken Russisch met hem. In 2015 publiceerde Eltchaninoff zijn boek In Poetins Hoofd, waarin hij zich bezighoudt met de filosofische en ideologische invloeden voor Poetin, en een perspectief opent op zijn denken. Vorige week is het boek in een uitgebreide en geactualiseerde oplage heruitgegeven.

Mijnheer Eltchaninoff, u beschrijft in uw boek hoe Vladimir Poetin bij het begin van zijn aanval op de Krim in het jaar 2014 filosofische werken liet verdelen onder functionarissen, gouverneurs en partijkaders. Om welke geschriften gaat het hier?

Eltchaninoff: Poetin verspreidde in het Kremlin Onze opgaven van Ivan Iljin, De filosofie van de ongelijkheid van Nikolaj Berdejev en De rechtvaardiging van het goede van Vladimir Solovjov. Het zijn werken van Russische denkers uit de 19^de en vroege 20^ste eeuw.

Wie zijn deze auteurs en waarom zijn ze belangrijk voor Poetin?

Eltchaninoff: Iljin is geen bijzonder beroemde filosoof, maar voor Poetin wel de belangrijkste. Hij heeft hem meermaals geciteerd in grote toespraken. In oktober 2021 beklemtoonde de president bij een voordracht in de Waldaiclub opnieuw dat Iljins boeken op zijn boekenrek stonden, nooit ver van hem verwijderd. Iljin is zijn belangrijkste referentie.

Wie was die man?

Eltchaninoff: Hij was een tegenstander van de bolsjewieken, aanhanger van het Witte Leger en een slavofiele fascist. In de jaren veertig en vijftig was hij in ballingschap in Duitsland, hij heeft zich daar beziggehouden met de vraag hoe een postsovjettijdperk er zou kunnen uitzien. En hoe een postcommunistische leider moest zijn. In die teksten staan formuleringen waar Poetin zich in moet herkend hebben. Want natuurlijk ging het over een Rusland dat niet luistert naar de regels van de Westerse democratie. Een Rusland dat zich evenmin buigt voor het dictaat van het Westen. Ik denk dat Poetin in een soort verstarring belandde toen hij dat las. Iljin gebruikt formuleringen die vandaag het Poetinisme definiëren. Ze zijn bepalend voor de manier waarop Poetin spreekt. Hoe hij de wereld ziet.

Wie zijn de twee anderen?

Eltchaninoff: Vladimir Solovjov is een filosoof van de late 19^de eeuw, hij heeft Dostojewski en Tolstoi goed gekend. Hij vertegenwoordigde een religieus wereldbeeld en werkte aan de idee om een christelijke staat in Europa te creëren. Ook Poetin ziet zichzelf als redder van de christelijke mythes en religies tegen het profane Westen.

En de derde?

Eltchaninoff: Nikolai Berdjajev is een van de grootste Russische filosofen. Poetin is blijkbaar gek op hem, vooral op dat boek over ongelijkheid dat Berdjajev na de Russische revolutie van 1917 heeft geschreven. Hij becommentarieert daarin nagenoeg in paniek de revolutie, het geweld, het fanatisme. In dat boek staat een beroemd hoofdstuk dat ‘conservatisme’ heet. Daarin formuleert Berdjajev een existentiële, ontologische kritiek op het utopisme en plaatst daartegenover een fundamenteel conservatisme. Berdjajev stelt dat je niet zonder meer afstand kunt doen van verleden, traditie en de wortels van de geschiedenis. Poetin houdt van dat hoofdstuk. Hij citeert er dikwijls uit. Helaas interpreteert hij het fout.

In hoeverre?

Eltchaninoff: Het was Berdjajev te doen om een filosofisch conservatisme. Het is het tegenmodel van de wereld van de utopie, een wereld van de ‘nieuwe mens’ zoals die in het totalitarisme voorop stond. In plaats daarvan moesten verbanden met het verleden gelegd en behouden worden. Poetin evenwel is helemaal niet geïnteresseerd in deze geschiedfilosofische idee. Het gaat hem erom een politiek en sociaal conservatisme te rechtvaardigen zoals hij dat trouwens in de praktijk brengt. Tegen de moderne maatschappij, tegen homo’s, tegen feminisme en rechten voor minderheden.

Waarom verdeelde Poetin deze boeken, wat wou hij ermee bereiken?

Eltchaninoff: Hij wou aantonen dat het Poetinisme een echte ideologie is. Een denkmodel voor de Russische staat dat ernstig opgevat moet worden. En het was kwestie aan de ambtenaren duidelijk te maken dat ze niet zomaar naar een willekeurige staat luisteren, maar wel naar een betekenisvolle staat met een historische missie. Wat verklaart waarom Poetin zo enthousiast was over Iljins boektitel, die Onze Opgaven heet.

Een aspect dat voor de oorlogsbereidheid niet irrelevant is.

Eltchaninoff: Alleen is Poetins ideologie helaas een lappendeken. Patchwork. Een theorie met variabele geometrie. Dat merk je al omdat de componenten van de drie grote richtingen, waarvan hij zich bedient, elkaar tegenspreken: panslavisme, antimodern conservatisme en Euraziatisch denken.

Al bij de annexatie van de Krim in 2014 klonk het dat Poetin een Euraziatisch plan volgde waarin Rusland het centrum moest worden van een naar het Oosten georiënteerd rijk. En hij zou beïnvloed zijn door een sinistere vertegenwoordiger van deze beweging, Alexander Doegin. Kent u hem?

Eltchaninoff: Doegin is een vertegenwoordiger van het neo-Euraziatisch denken. Hij mengt kunst, filosofie en racisme en vertrekt vanuit een Russische beschaving die niks met West-Europa te maken heeft. Daarbij komen traditionele rechts-extreme verwijzingen en fascistische denkpatronen. Doegin is zelfs voor Poetin te extreem, ten minste om zich openlijk tot hem te bekennen. Hij heeft een rechts-extreme krant die zeer geliefd is en poseert graag als een soort goeroe met lange baard en mystieke blik. Hij is een harde, rechts-extreme ideoloog. Maar echt fascinerend is: enkele van zijn teksten komen overeen met wat Poetin vandaag in Oekraïne doet.

Wat bedoelt u daarmee?

Eltchaninoff: Toen ik in 2014 aan het boek In Poetins hoofd schreef, telefoneerde ik met Doegin. Hij zei: ‘Weet u, de volgende stap na de annexatie van de Krim is de inname van de oostelijke oever van de Dnjepr en die integreren in de Russische staat. En vervolgens op de andere zijde van de oever, in het Westen, een kleine folkloristische staat oprichten zonder enige macht.’ Alles wat hij zei is werkelijkheid geworden: de grote oorlog tegen het decadente Westen.

Wat betekent Euraziatisch denken eigenlijk?

Eltchaninoff: Het is een interessante en serieuze beweging. Ze is in de jaren twintig opgericht door mensen die gevlucht waren voor de bolsjewistische revolutie en elkaar ontmoetten in diverse Europese steden, Berlijn, Praag, Sofia. Ze ontwierpen een theorie die stelt dat Rusland het hart vormde van een fysiek en geciviliseerd geheel dat fundamenteel verschilde van Europa dat toen al als decadent werd beschouwd. Eurazië daartegenover was een symfonie bestaande uit Slavische en Turkse volkeren, een leven in harmonie tussen orthodoxe mensen, moslims en het hele oostelijke deel van Rusland maar ook met Centraal-Aziatische landen zoals Turkmenistan of Kazakstan.

Kan de Russische bevolking ook maar iets beginnen met deze ideologische bovenbouw?

Eltchaninoff: Neen. Dat moet ze ook niet. Het geheel moet de grootsheid van Poetin aantonen. Het is duidelijk dat zelfs topambtenaren deze boeken niet gelezen hebben. Langs de andere kant verkondigen de tv-kanalen van de staatstelevisie die boodschappen voor het volk. De beroemde cineast en Poetinvriend Nikita Michalkov heeft bijvoorbeeld voor de staatstelevisie een documentaire over Ivan Iljin gedraaid.

Heeft Poetin dat allemaal gelezen?

Eltchaninoff: Hij zal Iljin gelezen hebben, van Berdjajev op zijn minst het hoofdstuk over het conservatisme. Maar sinds enkele jaren ensceneert hij zichzelf vooral als historicus. En hij praat altijd over ‘de archieven’ waarin hij blijkbaar documenten heeft gevonden die tot op heden onbekend waren. Toen hij Frans president Emmanuel Macron in augustus 2019 bezocht in Zuid-Frankrijk in zijn vakantieresidentie Fort de Brégançon, sprak hij plots over de SPD-politicus Egon Bahr (samen met Willy Brandt de ontwerper van de zogenaamde West-Duitse Ostpolitik, nvdr.) Hij zou archiefmateriaal hebben gevonden waarin Bahr ten tijde van de Ostpolitik een plan voorstelde voor een Europese verdedigingsarchitectuur zonder de NAVO. Ook toen hij in juli 2021 een artikel publiceerde over de eenheid van het Russische en Oekraïense volk, leek het alsof hij als historicus aan het werk was.

Klopt het dat hij helemaal geen kranten meer leest en ook het internet mijdt?

Eltchaninoff: Poetin heeft meerdere keren beklemtoond dat hij het internet wantrouwt. Wat geen verbazing wekt wanneer je bedenkt dat hij sinds minstens tien jaar zijn eigen propagandamachine op het internet laat beheren. Wanneer je zijn rede van 21 februari hoort, waarin hij een grote geschiedenisles over de relaties tussen Oekraïne en Rusland houdt, geeft hij bewust de indruk dat hij teruggrijpt naar historische archieven en boeken, en niet naar informatie waarover gewone burgers kunnen beschikken. De boodschap erachter is: de president heeft een omvattende blik op het verleden en de toekomst.

U vermeldt de rede van 21 februari op tv, Poetin hield ze drie dagen voor de aanval op Oekraïne.

Eltchaninoff: Het was niet de eerste keer dat hij over de relaties tussen Russen en Oekraïners sprak en over de Sovjetgeschiedenis van Oekraïne. Maar in deze toespraak is er iets gebeurd. Ik was op mijn hotelkamer in Zürich. Het was ’s avonds, ik kon ze live horen, in mijn hotelkamer. En toen wist ik dat hij een grote oorlog zou beginnen.

Hoe wist u dat?

Eltchaninoff: Omdat hij in die toespraak het fundament legde voor zijn bewering dat hij de mensen in de Donbasregio voor de nazi’s moest beschermen. Impliciet betekende dat: Poetin gaat Oekraïne aanvallen. Hij sprak over de geschiedenis van de Donbas en over de noodzakelijkheid de republiek te erkennen. Maar nu zat er een obsessief trekje in zijn toespraak. Hij sprak een uur lang voor het hele volk dat ’s avonds net op primetime voor de televisie zat te eten. Hij excuseerde zich zelfs een beetje, maar zei dat hij de hele geschiedenis moest vertellen. Hij hield dus een voordracht over geschiedenis. Nog uitgebreider, nog langer dan alles dan wat hij daarvoor alleen maar aan historici had voorgehouden. Maar op die avond van 21 februari ontstond een soort ideologisch distillaat. En wel met het voornemen een visie te ontvouwen op de geschiedenis van de Sovjet-Unie, Rusland en de wereld. Hij wou eindelijk ontsnappen uit het lappendeken en een coherent systeem neerzetten.

Waaruit bestaat dat systeem?

Eltchaninoff: Poetin trok een (rode) draad die terugliep tot het rijk van de tsaren. Dan sprak hij over de oprichting van de Sovjet-Unie en de fout van Lenin, die naar Stalin had moeten luisteren. Lenin, de antichauvinist, wou dat de afzonderlijke republieken een zekere graad van zelfbeschikking kregen. Stalin was ertegen. Dat alles werd in zijn grote toespraak uitgebouwd tot systeem. En plots ontstond een ideologische geslotenheid die voordien ontbrak.

In het Westen wordt erover gediscussieerd of hij aan psychische stoornis lijdt.

Eltchaninoff: Iemand die zichzelf van een ideologie heeft overtuigd, is voor mij niet noodzakelijk een gek in de psychiatrische zin van het woord.

Neen?

Eltchaninoff: Wat mij verontrust: ik bestudeer sinds jaren de ideologie van Poetin. Die verhardde alsmaar en diende er pragmatisch toe deze of gene handeling te rechtvaardigen. Maar nu heb ik de indruk dat er niet langer flexibiliteit of open deuren in het systeem zitten. Hij gelooft misschien echt dat de Oekraïense machthebbers neonazi’s zijn. Hij herhaalt op obsessieve wijze dezelfde dingen: hij praat over het bombardement op Belgrado in 1999, over de NAVO, en over de Oekraïense neonazi’s. Het lijkt of hij in een ideologische gevangenis is beland. Dat is niet noodzakelijk een psychiatrisch probleem, maar in elk geval is het een ideologische zelfradicalisering.

Hebt u daarvoor een uitleg?

Eltchaninoff: Ik zie daar twee etappes. In 2018 werd hij voor de vierde keer verkozen, nadat hij had aangekondigd dat Rusland over nieuwe wapens beschikte waartegen het Westen zich niet kon beschermen. Na de terugkeer van Rusland op het internationaal toneel, na de annexatie van de Krim, na de interventie in Syrië in 2015 – na dat alles moest de opvatting van Rusland voor de mensen op de voorgrond staan. Dat was zijn agenda voor het tijdperk na 2018: een Rusland voor het volk. Maar er volgden jaren waarin er een grote Poetin-moeheid ontstond. De corruptie is nog altijd hoog, het volk merkt niet dat het leven wezenlijk verbetert. De armoede neemt toe, de levensstandaard daalt. De mensen hadden gehoopt op betere ziekenhuizen, scholen en straten.

Hoe heeft Poetin op die toestand gereageerd?

Eltchaninoff: Het is vreemd. Ik heb hem geobserveerd en me afgevraagd waarom hij zich niet opnieuw herpakt. Die vraag stel ik mezelf sinds 2018. Waarom komt hij niet op de proppen met een actie die begeestert? Ivan Iljin beschrijft de democratie van de nieuwe soort, een systeem dat gedragen wordt door de goedkeuring van de mensen. Dat rust op enthousiasme. Niet op het tellen van de stemmen, niet op de kwaliteit van de debatten, niet op de namen van de tegenstander maar op de begeestering voor een historische handeling.

Een oorlog?

Eltchaninoff: Niet direct. Eerst veranderde hij de grondwet zodat hij tot 2036 aan de macht kan blijven. Oké. Vervolgens liet hij Navalny aanhouden. Maar ondertussen was er de coronapandemie. Ook dat was een zware slag voor hem. Eerst verklaarde hij fier dat Rusland het eerste land was dat over een vaccin beschikte. Hij drong er bij de bevolking op aan om zich te laten vaccineren. Dwong zijn dochter dat openlijk te doen. Maar de Russen vertrouwen het Spoetnikvaccin niet.

Kan de ideologische zelfradicalisering ook met de isolatie tijdens de pandemie te maken hebben?

Eltchaninoff: Wie zien inderdaad een Poetin die zich sterk isoleerde omdat hij schrik heeft ziek te worden. Maar deze Poetin bereidt zich al voor op de tijd na covid-19: volgens mij is het plan voor Oekraïne op zijn minst een jaar oud. Hij zat daar in de kelder en tikte manisch een essay uit over de eenheid tussen Russen en Oekraïners. Geïsoleerd, zonder twijfel ontgoocheld over zijn volk dat zich niet met Spoetnik wou laten vaccineren. Dus werd het tijd om de machine weer in gang te zetten.

En om de ideologie uit te bouwen tot werkelijkheid?

Eltchaninoff: Ideologie, zo heeft Hannah Arendt het ooit gezegd, ontstaat wanneer een idee een eigen logica ontplooit. Poetin heeft getoond dat hij in zijn eigen ideologie leeft en een probleem heeft met de realiteit. Daarom heeft hij veel fouten gemaakt toen hij voor de invasie koos. Fouten die zijn ontstaan omdat hij de weg in zijn eigen retoriek is kwijt geraakt, een retoriek met altijd opnieuw dezelfde zinnen. ‘We zullen onze Oekraïense broeders redden van de neonazi’s. De Europeanen zijn sowieso te zwak want ze zitten te diep verstrikt in de homoseksuele cultuur, in de wokeness en ze hebben geen mannelijkheid meer. En de Amerikanen zitten toch elders, ze hebben zich al lang op China geconcentreerd.’

De aansluiting met de realiteit ontbrak?

Eltchaninoff: Er zit zeker rationaliteit in zijn ideologie, maar het probleem ligt in de link tussen rationaliteit en realiteit zoals het bloedbad in Boetsja aantoont: Russische soldaten hebben Oekraïense burgers afgeslacht. Dat waren in Poetins systeem toch broeders, hetzelfde volk.

Kan Poetin in zijn boeken en theorieën iets vinden waarmee hij de gruweldaden zou kunnen rechtvaardigen?

Eltchaninoff: Hij vindt daarin geen rechtvaardiging, maar wel zeer veel over strategie. De president grijpt hier terug naar beproefde Sovjetpraktijken en verklaart dat de Oekraïners zelf de burgers hebben gedood. In zijn toespraak van 3 maart, in het begin van de tweede oorlogsweek dus, was Poetin verplicht om nederlagen van de Russische troepen te erkennen. Voordien had hij al gezegd: wij vechten zoals onze grootouders tegen de nazi’s hebben gevochten. En de nazi’s hadden in de wereldoorlog mensen als schild gebruikt. Wat de Oekraïners nu helaas ook zouden gedaan hebben. Dat was Poetins verklaring: de Oekraïners gebruikten de methode van de nazi’s.

En delen van de Russische bevolking lijken hem nog altijd te geloven.

Eltchaninoff: In een posttotalitair land is het mogelijk de realiteit op zijn kop te zetten. U kent misschien de Sovjetgrap: wanneer ik de Pravda (een Russisch staatsdagblad, nvdr.) lees, dan vertel ik mezelf stiekem het tegenovergestelde van wat er staat en weet ik wat er gebeurt. Poetin volgt nog altijd een posttotalitaire logica. Het maakt hem mogelijk de Verenigde Naties op te bellen en erover te klagen wat de Oekraïners allemaal uitrichten met de burgerbevolking. Het is een rechtvaardiging die in Sovjettijden decennialang werd gebruikt. Wat was de naam voor de Berlijnse Muur in de Sovjetkosmos?

De anti-imperialistische beschermingsmuur.

Eltchaninoff: Precies.

De Poetinvertrouweling Vladislav Surkov, ook wel als Poetins Raspoetin omschreven, publiceerde een aantal jaren geleden een artikel waarin hij het Poetinisme als toekomstmodel aanbeveelt.

Eltchaninoff: Surkov heeft een goede pen. Hij is de auteur van meerdere dystopische sciencefictionromans. En zijn teksten ter verdediging van Poetin versiert hij met een modieus artistiek vocabularium. Surkov heeft het exportpotentieel van het Poetinisme begrepen en is met een wereldwijde verleidingscampagne begonnen. Het was erom te doen in andere landen motieven te vinden die delen van de bevolking naar Poetin konden leiden. In Frankrijk onder meer de anti-imperialistische linksen, het extreemrechtse deel van de bevolking dat door de Führerkult gefascineerd is, zelfs de gaullisten en de rechtsconservatieven. Surkov heeft de basis gelegd voor een globaal Poetinisme. Hij denkt dat het Poetinisme de man zelf zal overleven. Ook het Trumpisme ziet hij als kind van het Poetinisme. Terwijl de democratie de kiem van de zelfvernietiging al in zich draagt, is het Poetinisme geroepen om de tijd te overwinnen.

Hoe kan iemand in het Westen zo gefascineerd raken door dat Poetinisme?

Eltchaninoff: Het spreekt tot de verbeelding van iedereen die tegen de politieke correctheid is. Mensen die niet noodzakelijk lid zijn van een politieke partij maar op zoek zijn naar een bad boy: gaullisten, brexiteers, Catalonische separatisten, Trumpisten. Surkov heeft overal op de wereld aanknopingspunten gevonden, want overal is er de wil om te splijten, polemieken te beginnen: tegen de gendertheorie, tegen rechten voor minderheden, tegen wokeness. Poetin appelleert aan de romantische nostalgie naar een wereld die niet volledig geglobaliseerd is. Een wereld waarin er nog culturele verschillen bestaan, een Russische ziel en een Chinees Verre Oosten.

Hoe werd uit een Russisch president, die in 2001 na een toespraak in de Duitse Bondsdag nog een staand applaus kreeg, plots de internationale bandiet?

Eltchaninoff: Tijdens zijn eerste ambtsperiode citeerde hij graag Immanuel Kant. Hij las ‘Over de eeuwige vrede’ en zei, wij zijn de generatie die conflicten niet met een oorlog oplost. Toch is hij, nauwelijks aan de macht, de tweede Tsjeteense oorlog begonnen. Dezelfde ambivalentie zien we bij zijn bezigheden in de jaren negentig toen Poetin dicht bij de liberale burgemeester van Petersburg, Anatolij Sobtschak, stond. Hij stond bekend als hervormer maar hield er wel relaties op na met de maffia. Hij was een schijnliberaal. Zo ook Poetin.

Hij heeft het Westen nooit ernstig genomen?

Eltchaninoff: Ik denk het niet. Snel volgde een reeks gebeurtenissen die de afstand tussen hem en het Westen hebben vergroot: de rozenrevolutie in Georgië in 2003, de oranjerevolutie in Oekraïne in 2004, de toetreding tot de NAVO van de Baltische en Oost-Europese staten. Vooral de revoluties zetten hem onder druk, want Poetin kan die als voormalige KGB-man niet anders interpreteren dan een operatie die georganiseerd is door de geheime diensten.

Was hij misschien van mening dat zijn toenaderingspogingen tot het Westen niet ernstig werden genomen?

Eltchaninoff: Met die stelling kan ik weinig beginnen. Wat hij als vernedering zou kunnen opgevat hebben, begint eigenlijk voor zijn machtsovername: de val van de Muur, de hereniging van Duitsland, hijzelf woont in Dresden wanneer hij schrik krijgt voor de woedende bevolking die zijn KGB-villa wil bestormen. The end of history. Maar hij heeft zeker met de theorie van vernedering gespeeld, hij heeft het narratief gemaakt dat Rusland altijd opnieuw in de hoek wordt gedrumd.

Hij vertelt dat tot op de dag vandaag.

Eltchaninoff: Maar hij is begonnen zijn ideologie offensiever te maken. Het Westen was niet alleen verantwoordelijk voor de geopolitieke isolatie van Rusland, maar is ook een spirituele, ideologische tegenstander. Dat werd duidelijk toen zijn vriend patriarch Kirill na het uitbreken van de oorlog zei dat dit een metafysisch conflict was tussen de Westerse beschaving en de Russische wereld.

Een metafysische oorlog maakt de zaak gecompliceerder, denkt u?

Eltchaninoff: Zeer zeker. Een geopolitiek conflict kan je in principe oplossen. Je kan een schikking treffen. Maar een conflict over waarden, een beschavingsoorlog, kan alleen maar eindigen met een zege of een nederlaag. Je kan niet met mensen discussiëren die een gay-parade organiseren zoals patriarch Kirill stelde. Daarom is het een gruwelijke beschavingsoorlog. Ik denk dat het geleid heeft tot wat we vandaag in Boetsja zien. De uitroeiing van de andere cultuur. Wat verschrikkelijk is.

Wanneer men, zoals u, denkt te weten wat er door het hoofd van Poetin gaat: kunnen we daaruit besluiten hoe je in dit conflict het best met hem omgaat?

Eltchaninoff: Zeker. Maar de bevindingen zijn niet erg bemoedigend. Het voorbeeld voor Poetin zijn de slachtoffers van het Sovjet-socialisme. Hij heeft voor zijn geboorte twee broers verloren, een kort voor en de andere tijdens de Tweede Wereldoorlog. Poetin biedt zijn volk de mythologie van die oorlog aan: met nazi’s, slachtoffers en de Oekraïense bevolking die bevrijd moet worden. Daarvoor moeten soldaten sterven. De verliezen zullen groot zijn. Maar Poetin kan alleen maar eindigen met de zege van Rusland. Hij kan zich niet veroorloven deze oorlog te verliezen. Hij wil in die mythologie blijven, om het even hoeveel slachtoffers bij de Russen of Oekraïners zullen vallen. Wanneer je probeert Poetins Sovjetisme te begrijpen, moet je jezelf voorbereiden op een oorlog die zeer lang kan duren.

En de beroemde schuld van het Westen?

Eltchaninoff: Ik denk dat we allemaal gezondigd hebben. We hebben nooit ernstig genomen wat Poetin al jaren zegt. Hij spreekt al tien jaar over hetzelfde: het Westen. Het liberalisme. De bedreiging voor Rusland. En ik denk dat we hem nooit serieus hebben ingeschat omdat we dachten dat een oorlog tot de onmogelijkheden behoorde.