Moeten Charles Michel en Angela Merkel buigen voor Viktor Orban?

Op de Europese top van vrijdag en zaterdag armworstelen de staats- en regeringsleiders over een flinke smak geld. De discussie of Hongarije en Polen wel fondsen mogen krijgen zolang ze de Europese verdragen niet respecteren, zorgt bij Angela Merkel en Charles Michel voor de nodige zenuwachtigheid.

Naar aanloop van de Europese top vrijdag en zaterdag en het Duitse voorzitterschap van de Europese Raad hield Angela Merkel afgelopen woensdag een bevlogen rede in het Europees Parlement in Brussel. Na nog geen minuut benadrukte de Duitse bondskanselier de vijf prioriteiten waar ze met haar regering de komende zes maanden wil aan werken. Als eerste – en zoiets gebeurt niet toevallig – noemde Merkel de grondrechten in de Europese Unie. Naar goede gewoonte haalde ze niet veel later de persoonlijke ervaring aan over haar jeugd in de communistische Deutsche Demokratische Republik om haar pleidooi kracht bij te zetten.

Luttele uren voordien voerde Hongaars premier Viktor Orban samen met zijn Sloveense collega Janez Jansa en de president van kandidaat-lidstaat Servië Aleksandar Vucic een debat – lees: drie monologen van gelijkgestemden – onder het etiket Europe Uncensored. Orban, die net als Merkel opgroeide onder het communistische Sovjetbewind, hield er op zijn zachtst gezegd een andere mening op na dan zijn Duitse collega. ‘We houden ons niet bezig met te zeggen hoe onze West-Europese vrienden moeten leven, zij zouden zich evenmin mogen moeien met onze manier van leven’, klonk het scherp.

Met het oog op de Europese top van vrijdag en zaterdag evolueert de discussie over de Unie als waardengemeenschap naar een nieuw hoogtepunt. Op de bijeenkomst proberen de staatshoofden en regeringsleiders het eens te geraken over een nieuwe Europese meerjarenbegroting en een uitzonderlijk herstelfonds voor de coronacrisis. Naast de grootte en de nationale verdeling van de geldbuidel gaat het ook over de voorwaarden waaronder de centen moeten worden verstrekt. Voor de eerste keer staat bij zulke onderhandelingen het respect voor de rechtstaat zo goed als bovenaan de agenda. Het gaat dan ook om een smak geld: in het voorstel van de Europese Commissie prijkt de categorie Cohesie en Waarden met een bedrag van 984 miljard op een totaal van 1885 miljard euro met stip op één.

Voor wat, hoort wat

Het onderwerp komt in ieder geval niet uit de lucht gevallen. De afgelopen jaren heeft de Commissie meermaals een inbreukprocedure opgestart tegen onder meer Hongarije en Polen omdat die zich niet aan de Europese regels houden. Probleem is echter dat die pistes vrijwel tandeloos zijn als eenmaal puntje bij paaltje komt. Tegen zowel Hongarije als Polen loopt er al even de zogenaamde Artikel 7-procedure waarmee het stemgedrag van de twee in de Europese instellingen kan worden geschorst. Voorwaarde is echter dat alle andere lidstaten het daar unaniem mee eens moeten zijn. Maar aangezien beide landen elkaar kunnen beschermen, komt er in de praktijk niets van die schorsing in huis.

Na jarenlange waarschuwingen is het voor heel wat West-Europese landen welletjes geweest. ‘Waarom zouden we geld geven aan landen die zulke middelen inzetten om de rechtstaat naar hun hand te zetten? Het is een moeilijke balans, maar voor wat hoort wat. Wie de centen krijgt, moet het spel volgens de regels spelen’, vertelt een goedgeplaatste Europese diplomaat. Aangezien er in de Europese Unie heel wat geld van West naar Oost vloeit, willen verschillende lidstaten – nettobetalers zoals België en Nederland op kop – die hefboom gebruiken om Polen en Hongarije tot actie aan te manen en ook in andere landen gelijkaardige evoluties te voorkomen.

Samen met de Europese Rekenkamer werkt de Europese Commissie onder de auspiciën van voormalig minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders aan de versterking van een doorlopend monitoringsysteem waarmee het respect voor de rechtstaat in de lidstaten systematisch in kaart wordt gebracht. De Commissie heeft voorgesteld om aan de hand van die indicatoren en de daaropvolgende procedures financiële maatregelen te nemen, tenzij een gekwalificeerde meerderheid van de lidstaten tégen zou stemmen. Die piste bleek – weinig verrassend – politiek onhaalbaar toen voorzitter van de Europese Raad Charles Michel nog voor de coronacrisis die regeling overnam bij zijn eerste voorstel voor de meerjarenbegroting. In zijn zoektocht naar een compromis heeft Michel vorige week voorgesteld dat de fondsen pas mogen worden tegengehouden eens een gekwalificeerde meerderheid van de landen vóór de opschorting van de transfers stemt.

Afgezwakte regeling?

Maar ook dat zorgt in Polen en Hongarije voor de nodige wrevel. ‘Als er in het voorstel voorwaarden over de rechtstaat vervat zitten, dan komt er simpelweg geen meerjarenbegroting’, liet Orban afgelopen weekend optekenen. Om zijn punt kracht bij te zetten keurde het Hongaars Parlement – waarin de Fideszpartij van Orban een absolute meerderheid heeft – eerder op de week een resolutie goed waarin het aangaf zo’n conditionaliteit niet te zullen aanvaarden. Anderzijds bleek tijdens de vergaderingen ter voorbereiding van de Europese top dat er ook nog lidstaten zijn die willen terugkeren naar het systeem dat voordien door de Commissie en Charles Michel werd voorgesteld. Kortom, de voorkeuren liggen mijlenver uit elkaar.

Dat vormt een aanzienlijk probleem voor Merkel, Michel en Von der Leyen, die alles in het werk stellen om zo snel mogelijk een akkoord uit de wacht te slepen en veto’s tegen het ganse pakket trachten te vermijden. Alle lidstaten – Polen en Hongarije incluis – moeten namelijk hun goedkeuring geven voor de meerjarenbegroting en dus ook aan de eventuele voorwaarden die er worden ingekapseld. ‘Het is een zeer moeilijke kwestie en de tegengestelde kampen bewegen niet bepaald naar elkaar toe. Ik verwacht niet meteen dat er de komende dagen een werkbaar compromis uit de bus komt’, aldus de diplomaat. Daarom gonst het al een tijdlang van de geruchten dat er uiteindelijk een algemene en afgezwakte regeling uit de bus komt, waarbij er pas na de goedkeuring van het gehele pakket per fonds bekeken wordt in welke mate er een koppeling komt tussen de twee.

Europees Parlement

De vraag is in welke mate het Europees Parlement – dat het voorstel mee moet goedkeuren – in de weg zal gaan liggen. Het toeval wil dat de commissie Burgerlijke Vrijheden, Justitie en Interne Aangelegenheden in het Europees halfrond donderdagnamiddag een rapport goedkeurde waarin de inbreuken tegen de rechtstaat in Polen aan de kaak worden gesteld. Daarin een duidelijke oproep aan zowel de Raad als de Europese Commissie om de maatregelen ten aanzien van de Poolse regering flink op te schroeven. In het halfrond klinkt in ieder geval de eis dat er een koppeling tussen de fondsen en de rechtstaat moet komen.

Ironisch genoeg liet de fractie van de Europese Volkspartij (EVP) – waar de Fideszpartij van Orban deel van uitmaakt – vorige week optekenen dat het niet zou instemmen met een budget waarin er geen rechtstatelijke voorwaarden aan de centen worden gekoppeld. Liberaal europarlementslid Guy Verhofstadt meent op zijn beurt dat de twee samen horen: ‘Een rechtstaatmechanisme is niet zomaar een politieke stok om regeringsleiders mee te slaan, maar ook een economische noodzaak: als de rechtsbasis van een economie op losse schroeven staat, dan heeft het geen zin om er in te investeren’, aldus de oud-premier. Ook europarlementslid Kathleen Van Brempt (SP.A) zei vorig jaar aan Knack dat ‘de democratische waarden van de Europese Unie zijn nu eenmaal niet onderhandelbaar’ zijn.

Duits Europarlementslid voor de Groenen Daniel Freund maakt zich zelfs zorgen over het idee van de gekwalificeerde meerderheid: ‘Een systeem waarin lidstaten elkaar in het oog moeten houden werkt niet. Wanneer Orban tijdens de coronacrisis alle macht per decreet naar zich toetrok, waren er slechts dertien landen die een open brief durfden schrijven. Ook al hing er toen niets aan vast, de dertien durfden Hongarije zelfs niet bij naam noemen’, klinkt het. Het wordt afwachten of men de soep zo heet zal eten als ze wordt opgediend.