Igor Tuleya, de rechter die een beroepsverbod kreeg: ‘De EU moet Polen boetes opleggen’

‘Polen glijdt af naar een autoritaire staat’, waarschuwt de uitgerangeerde rechter Igor Tuleya. Vanuit zijn kleine flat in hartje Warschau neemt hij onvermoeibaar de hervormingen van regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid op de korrel. Ook al wordt het voor hemzelf elke dag erger.

Wat is er aan de hand in Polen? Slag om slinger komt het land in het nieuws door zijn controversiële beleid. In 2016, in volle vluchtelingencrisis, weigerde Polen halsstarrig mee te werken aan een spreidingsplan. Honderden dorpen, stadjes en regio’s, vooral in het altijd al conservatievere oosten van het land, riepen zich met stilzwijgende goedkeuring van de regering uit tot lgbtq-vrije zone. Ook de media werden niet gespaard. In augustus van dit jaar keurde de Sejm (de Kamer) een wet goed die stipuleert dat Poolse media voor maximaal 49 procent mogen leunen op kapitaal van buiten de Europese Economische Ruimte (EER), dat is de EU plus de bevriende landen Liechtenstein, Noorwegen en IJsland. Die ‘Lex TVN’ is volgens critici niets anders dan een rechtstreekse aanval op de regeringskritische tv-zender TVN24, die in handen is van het Amerikaanse Discovery. En dan zijn er nog de vele aanpassingen in het gerechtelijke apparaat. Die hebben slechts één doel: de rechters in de pas doen lopen van de conservatief-nationalistische regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Sinds zij bij de verkiezingen van najaar 2015 als een politieke tsunami over Polen rolde, ligt het gerecht in de vuurlinie.

‘Polen glijdt af naar een totalitaire staat’, zegt Igor Tuleya, de bekendste rechter die door de regeringsgetrouwe tuchtcommissie bij het Hooggerechtshof is opzijgezet. ‘Kun je het in je artikel alsjeblieft consequent hebben over de zogenoemde tuchtcommissie?’ vraagt hij. ‘Ik en velen met mij erkennen die zogenoemde commissie niet. Ze is volgestouwd met rechters die op één lijn zitten met de regering. Op die manier verlaat Polen het democratische model met drie onafhankelijke machten: volksvertegenwoordiging, regering en juridisch apparaat.’

Al in 2015 begon PiS aan de rechterlijke macht te morrelen. De partij dropte trouwe aanhangers in het hooggerechtshof. De kritische voorzitter van het hof, Malgorzata Gersdorf, werd in mei 2020 opgevolgd door de regeringsvriendelijke Malgorzata Manowska. De omstreden tuchtcommissie voor rechters werkt onder de vleugels van het hooggerechtshof. Ook aan de werking van het Grondwettelijk Hof is gesleuteld. Dat verbaast Tuleya niet: ‘Jaroslaw Kaczynski, de voorzitter van PiS, heeft onomwonden gezegd: “Het gerecht is het laatste bastion dat de ‘goede verandering’ (het leitmotiv van de regering, nvdr) kan tegenhouden.” En dus moet het in de pas lopen.’

Koude wraak

Wie dat niet doet, zoals rechter Tuleya, krijgt de wind van voren. In columns, debatten, lessenreeksen en interviews toonde hij zich een eloquente verdediger van de bedreigde rechtsstaat. Op 18 november vorig jaar kreeg hij de rekening gepresenteerd. De tuchtcommissie van het hooggerechtshof zette hem aan de kant. Een argument werd gevonden in het feit dat Tuleya in december 2017 journalisten in zijn rechtszaal had binnengelaten bij de voorlezing van een belangrijk vonnis. Tuleya meende dat hij het volste recht had om journalisten in de rechtszaal toe te laten. De leden van de tuchtcommissie zagen dat anders.

De gevolgen voor de rechter zijn niet min. Al zijn zaken werden van hem afgenomen – de facto komt dat neer op een beroepsverbod. Zijn immuniteit werd opgeheven, zodat de procureur een strafrechtelijke procedure tegen hem kon beginnen. Bovendien verloor hij een kwart van zijn loon, en hij is al niet bemiddeld. Uit het bezittingsregister dat elke Poolse publieke figuur moet invullen, blijkt dat Tuleya eigenaar-op-krediet is van een flatje in Warschau, dat zowat 80.000 euro waard is. Een erfenis leverde hem amper 30/230sten van een lapje grond op.

‘De strafzaak tegen mij loopt nog altijd’, zucht Tuleya. ‘Nu mijn immuniteit is afgenomen, hoeft de procureur enkel nog de toelating van de zogenoemde tuchtcommissie te krijgen om mij te arresteren. Daarover is nog niets beslist. Op de uitnodigingen van de procureur om me vrijwillig bij hem te melden, ga ik niet in. Doe ik dat wel, dan erken ik impliciet de macht van de zogenoemde tuchtcommissie.’

Intussen heeft ook de EU zich over de werking van de commissie gebogen. ‘Half juli oordeelde het Hof van Justitie van de Europese Unie dat ze de Europese regels niet volgt en dat haar uitspraken van geen tel zijn. Dat geldt dus ook voor de maatregelen die tegen mij zijn genomen. Maar Polen legt die uitspraak naast zich neer.’

Sovjetdissident

Tuleya vertelt rustig, bijna stoïcijns, over zijn problemen. ‘Het wordt erger en erger. De voorzitter van mijn rechtbank (de regionale rechtbank van Warschau, nvdr) heeft me verboden om mijn wetenschappelijke en educatieve werk voort te zetten. Ik mag plots geen les meer geven want mijn gedrag is niet onberispelijk, en naar verluidt zou ik de studenten demoraliseren.’

Beroepsverbod , een aanslepend proces, pogingen om een tegenstander monddood te maken: het lijkt verdacht veel op de pesterijen die dissidenten moesten ondergaan onder het in het hedendaagse Polen zo verguisde communisme van de Sovjets. ‘Ik durf mezelf niet te vergelijken met Sovjetdissidenten, maar het gaat altijd maar verder en de maatregelen raken aan mijn professionele bezigheden en privéleven. Onlangs kreeg ik ook een verbod om columns te schrijven. Maar ik respecteer die beslissingen niet, dus blijf ik schrijven. Ik neem elke dag zoals hij komt. Ik wil en kan niet ver in de toekomst kijken want er kan altijd weer iets gebeuren.’

Steun krijgt Tuleya van ‘familie, vrienden en van gewone burgers’. Ook zijn collega-rechters laten zich niet onder de voet lopen. Meer dan vijfhonderd van hen ondertekenden kort na zijn ontslag een open brief als steunbetuiging. ‘Het verzet onder rechters staat stevig’, aldus Tuleya. ‘Sommige collega’s blijven in hun uitspraken expliciet verwijzen naar de Europese regels. Maar de druk is groot en anderen zijn murw gemept. Zo bekeken is de zogenoemde tuchtcommissie niet eens meer nodig, want je ziet dat voorzitters van rechtbanken op eigen houtje kritische, onafhankelijke rechters weren om de regering en minister van Justitie Zbigniew Ziobro (kopman van de kleine rechtse coalitiepartner Solidair Polen (SP), nvdr) niet voor het hoofd te stoten. Rechters op zo’n manier muilkorven is natuurlijk tegen de Europese regels.’

Geen genieën

‘De bewindvoerders in Polen zijn geen genieën of leerling-tovenaars’, zegt Tuleya. ‘Ze passen simpelweg de klassieke methodes toe om de autoritaire staat te vestigen, zoals bijvoorbeeld Turkije en Hongarije dat ook doen. Eerst fnuik je de rechterlijke macht want die fungeert als schild voor instellingen, grondwet en burgers. Dan pak je de kritische media aan, en ook de ngo’s (protesten van de vrouwenrechtenbeweging Strajk Kobiet worden vaak hardhandig neergeslagen, nvdr). Culturele instellingen moeten het nationalistisch-conservatieve discours van de regering promoten. En nu, bij het begin van het schooljaar, blijken de leerplannen aangepast om de kinderen het verhaal van het heldhaftige, strijdende, lijdende Polen te vertellen.’

Met de Europese Unie lijkt Polen een bizarre relatie te onderhouden. Enerzijds blijkt uit peilingen een verregaande eurofilie: tussen de 60 en 70 procent van de Polen geven aan voor de Unie te zijn. Anderzijds stemmen ze al sinds 2015 steevast voor het eurosceptische Recht en Rechtvaardigheid. Tuleya ziet daar geen paradox in: ‘Als je de percentages van de oppositiepartijen optelt, dan halen die meer dan vijftig procent. Maar bij de verdeling van de zetels past Polen (net als België, nvdr) het systeem-D’Hondt toe, en dat bevoordeelt grote partijen. Het is dus niet zo dat de hele bevolking achter PiS staat. Integendeel, in stemmenaantal halen de nationalisten niet eens een meerderheid.’

Warschau vecht met de EU de ene ruzie na de andere uit. Europa toont zich keer op keer ‘bezorgd’ over thema’s als het gerecht en de lgbtq-rechten. Dat komt Polen telkens op een waarschuwing te staan. Veel geblaat en weinig wol, vindt Tuleya: ‘In het hart van Europa ontwikkelt zich een autoritaire staat onder de ogen van de EU. Europa reageert te traag en te zwak. De tijd van dialoog en diplomatie is voorbij. Ik zie maar één manier om Polen te bestraffen, en dat is financieel. Ik ben voorstander van Europese boetes aan Warschau. Wie de regels overtreedt, betaalt. Dat is toch de essentie van een systeem van beboeting en gedragsverandering?’

Verkiezingen

Sinds de zomer kampt Polen met een vluchtelingencrisis aan de grens met Wit-Rusland. Volgens Warschau lokt de Wit-Russische dictator Aleksander Loekasjenko doelbewust vluchtelingen uit vooral Irak en Afghanistan naar de grensregio. Daar leggen de Wit-Russen de migranten geen strobreed in de weg, waarna die op Poolse soldaten en grenswachten stuiten. De beelden uit het noordoostelijke dorpje Usnarz Gorny staan op het netvlies gebrand: een dertigtal migranten zit geprangd tussen gewapende Wit-Russische en Poolse mannetjesputters.

Ook elders wagen enkele duizenden vluchtelingen hun kans. Poolse grenswachten hebben vorige week zeven mensen gered uit moerassig gebied op de grens. Maar niet iedereen heeft zo veel geluk. Minstens drie migranten zijn al omgekomen door uitputting en ontbering. Polen ziet de problematiek in de eerste plaats als een door Wit-Rusland gecreëerd politiek probleem en niet als een humanitaire crisis. ‘Terwijl het dat wel is’, aldus Tuleya. ‘De verdediging van de Europese buitengrenzen is een belangrijke opdracht, maar je moet die uitvoeren met respect voor de mensenrechten. Het is niet omdat Italië of Griekenland schrikdraad op de grens zet om migranten te weren, dat Polen op dezelfde manier hoeft te reageren. Toch is dat precies wat het land doet. De vluchtelingencrisis bood Polen een gouden kans om zich te profileren als een humaan Europees land. Die kans is verkeken.’

De volgende parlementsverkiezingen in Polen zijn gepland in 2023. Binnen de huidige regering is Recht en Rechtvaardigheid veruit de machtigste partij. Haar coalitiepartners zijn twee kleinere rechtse formaties: Solidair Polen van de zeer rechtse minister van Justitie Zbigniew Ziobro en Overeenstemming van de meer gematigd conservatieve Jaroslaw Gowin.Tot een jaar geleden gedroegen de beide partijen zich als de schoothondjes van hun grote coalitiepartner, maar nu wordt er steeds vaker geruzied. Overeenstemming verzette zich in het voorjaar van 2020 fel tegen de organisatie van presidentsverkiezingen in covidtijden, terwijl Recht en Rechtvaardigheidvoorzitter Kaczynski de stembusslag wél wilde laten doorgaan. Uiteindelijk won Gowin het pleit. Ook een omstreden dierenrechten-wetgeving zorgde voor een clash in de regering. Het was opnieuw raak toen de regering een plan moest uittekenen voor een miljardeninvestering om de Poolse economie weer op de rails te krijgen in het postcoronatijdperk. Het geruzie daarover leidde zelfs tot het ontslag van Gowin uit de regering. Het is dus lang niet zeker of de coalitie het uitzingt tot de verkiezingen van 2023.

‘Natuurlijk wil ik dat de regering valt’, zegt Tuleya laconiek. ‘Ik zie mijn land liever bestuurd worden door democraten dan door bewindslui die de burger bij de keel grijpen.’ Kunnen de kansen keren als ex-Europees president Donald Tusk terugkeert naar de nationale politiek? ‘Hij heeft in elk geval de nodige ervaring’, blijft Tuleya op de vlakte. Wil de rechter misschien zelf de stap naar de politiek wagen? ‘Dat is helemaal niet de bedoeling. (glimlacht) Trouwens, Recht en Rechtvaardigheid vindt hoe dan ook dat rechters aan politiek doen wanneer ze uitspraken doen over de grondwet, over mensenrechten, over het juridische apparaat. Dan noemen ze rechters “politici”. Maar dat woord gebruiken ze voor iedereen die het niet met hen eens is.’