Europese kopstukken buigen zich over aartsmoeilijke dossiers: ‘Een toxische cocktail’

De Europese kopstukken buigen zich de komende twee dagen in Brussel over een resem lastige kwesties.

Donderdag en vrijdag steken de Europese staatshoofden en regeringsleiders voor de eerste keer na het zomerreces de koppen bij elkaar in Brussel. ‘Het wordt geen wandeling in het park’, aldus een Europese diplomaat aan de vooravond van de bijeenkomst. Op de agenda staan een heleboel heikele thema’s die de komende periode meer dan eens voor het nodige vuurwerk zullen zorgen. Niet alleen tussen de lidstaten onderling, maar ook tussen de verschillende instellingen van de Europese Unie zelf. Een overzicht.

Rechtsstaat

In de Brusselse bubbel zijn vrijwel alle ogen gericht op de togatwist tussen het Poolse Grondwettelijke Tribunaal en het Europees Hof van Justitie. Hoewel de kwestie niet formeel op de agenda van de Europese top prijkt, wordt er de komende dagen diplomatisch een ‘discussie-opportuniteit’ voorzien. Na het bewogen debat in het Europees Parlement van dinsdag zal er donderdag nog een duchtig woordje vallen over de rol die de Poolse regering in de kwestie speelt.

Bij monde van Didier Reynders heeft de Europese Commissie wel aangegeven dat ze terstond het rechtsstaatmechanisme tegen Polen wil activeren. Het is afwachten of de Waalse liberaal ook woord houdt. De Commissie wacht naar eigen zeggen vooral op goedkeuring van het Europees Hof van Justitie na een klacht van Polen en Hongarije. Het Europees Parlement vindt dan weer dat het te lang duurt en is een rechtszaak tegen de Commissie gestart. In ieder geval kan Brussel met het mechanisme (delen van) het coronaherstelfonds – goed voor een bedrag van 36 miljard euro – naar Polen tegenhouden. Vermoedelijk zal de Commissie én het Poolse herstelplan goedkeuren én het rechtsstaatmechanisme activeren om de druk hoog en de deur open te houden.

Vraag is bovendien hoe hard de andere lidstaten op Polen zullen inbeuken. Binnen de schoot van de Raad zit de schorsingsprocedure – ook wel de Artikel 7-procedure genoemd – tegen Warschau muurvast omdat Hongaars premier Viktor Orbán op de rem trapt. Bovendien vrezen andere lidstaten dat Polen en Hongarije alle andere dossiers zullen blokkeren wanneer men toch verdere stappen probeert te ondernemen. Het resultaat: de staatshoofden en regeringsleiders en diens voorzitter Charles Michel verwijzen gemakshalve naar de instrumenten van de Commissie. En dat terwijl de Commissie de afgelopen jaren naar de lidstaten wees.

Energie

Naast de discussie over de fundamentele waarden staan er nog een heleboel andere kuitenbijters op het programma. Bovenaan prijkt de discussie over de energieprijzen, die door een samenloop van omstandigheden al een kleine twee maanden recordhoogten bereiken. Dat zorgt zowel bij het bedrijfsleven als bij een heleboel huishoudens voor aanzienlijke problemen. De Commissie stelde enkele weken geleden een toolbox voor waaruit lidstaten hun geprefereerd menu kunnen samenstellen. Mogelijkheden zijn onder meer fiscale maatregelen, groepsaankopen en directe steunmaatregelen voor huishoudens met een laag inkomen.

Maar onder de lidstaten lopen de meningen over het te bewandelen pad aanzienlijk uit elkaar. De reden? Het gevoelige dossier hangt onverminderd samen met de geplande Green Deal én de manier waarop de Europese lidstaten hun begrotingsafspraken na de coronacrisis willen vormgeven. Het ene kost geld, het ander vereist besparingen. Hoe die drie thema’s – prijzen, Green Deal en begroting – de komende jaren precies in elkaar zullen passen wordt hoe dan ook een kwestie van prioriteiten en strategie.

Een akkoord over dat laatste wordt er morgen en overmorgen niet verwacht. Veeleer zullen de lidstaten kijken naar de manier waarop bijvoorbeeld strategische voorraden kunnen worden versterkt – zoals dat ook in de nasleep van de oliecrisis aan het begin van de jaren ’70 gebeurde.

Ook partnerschappen liggen in het verschiet. Zo zijn de Oekraïense gasvoorraden goed voor 15 tot 25 procent van de voltallige Europese Unie. Maar een samenwerking met het land is gezien de omstreden Nord Stream 2-pijpleiding niet erg evident. Kortom: u moet volgende week geen goedkopere energieprijzen verwachten.

Migratie

Ook het migratiethema belooft alweer een taaie klant te worden. Ruim een jaar nadat de Commissie met een alomvattend migratievoorstel op de proppen kwam, zit het dossier nog steeds muurvast in de schoot van de lidstaten. Na de vorige Europese top in juni is het ditmaal de bedoeling dat de Europese Commissie vrijdag individuele benaderingen voorstelt voor een kleine tiental derde landen, zoals Marokko en Tunesië.

Tegen de achtergrond van het Afghanistan-debacle leeft nog steeds de vrees dat het aantal aankomsten opnieuw drastisch zal toenemen – ondanks het feit dat Turkije zijn grens met Iran volop aan het dichttimmeren is. Daarnaast zijn het vooral de Baltische Staten en Polen die zich door het toedoen van zelfverklaard Wit-Russisch president Loekasjenko geconfronteerd zien met een toenemend aantal migranten die ‘irregulier’ de grens oversteken. In een brief aan de Commissie die Knack kon inkijken, vragen twaalf lidstaten om de huidige regels rond de buitengrenzen aanzienlijk te verscherpen.

Dat zorgt voor lastige tegenstellingen. Aan de oostflank wil men zich niet door Minsk laten chanteren en duwt men de migranten gewoon terug de eigen landsgrens over – wat in strijd is met het internationaal recht. Bovendien vragen een tiental Oost-Europese lidstaten financiering van de Commissie voor grensmuren die momenteel worden opgetrokken. De Commissie, voornamelijk onder auspiciën van eurocommissaris Ylva Johansson, wil daar evenwel niet aan meebetalen en maakt zich naar eigen zeggen zorgen over de zogenaamde pushbacks. Tot een inbreukprocedure rond zulke pushbacks komt het voorlopig echter niet – met het oog op Polen zijn er momenteel wel andere prioriteiten.

En dan is er nog een interne Europese dimensie. Vooral Nederland, Duitsland en Frankrijk tonen zich bezorgd over het toenemend aantal transmigranten dat vanuit de Zuid-Europese lidstaten probleemloos naar het Noorden voortbeweegt. Ook staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V) hekelde afgelopen maandag dat ‘erkende vluchtelingen uit andere lidstaten opnieuw asiel aanvragen in een andere EU-lidstaat.’ Dat stuit dan weer op onbegrip van onder meer Italië en Griekenland, die gezien hun kwetsbare positie aan de Europese buitengrenzen meer solidariteit verwachten van de meer ‘beschutte’ lidstaten.

‘Een uiterst toxische cocktail’, aldus een ervaren Europese diplomaat. ‘Als het probleem niet opgelost geraakt – bijvoorbeeld door de Europese buitengrenzen te verstevigen – is niet ondenkbaar dat er binnenkort opnieuw controles opduiken aan de Europese binnengrenzen en het vrij personenverkeer averij oploopt. Voor enkele lidstaten is het saturatiepunt wel echt stilaan bereikt’, klinkt het.

Digitaal

Daarnaast volgt er ook nog een discussie over het digitale luik en een oriënterende gedachtewisseling over de toekomst van de Europese handelspolitiek. Tijdens haar State of the Union-toespraak zei commissievoorzitter Ursula von der Leyen dat de Europese Unie momenteel te afhankelijk is wanneer het op halfgeleiders aankomt. Hoewel ze de toverwoorden ‘strategische autonomie’ niet in de mond nam, benadrukte de Duitse wel dat de EU meer op eigen benen moet kunnen staan.

Er staan aanzienlijke belangen op het spel. Momenteel worden alle relevante microchips in de Verenigde Staten, Taiwan of Zuid-Korea gefabriceerd – met machines die het Nederlandse bedrijf ASML produceert, waarmee het Belgische onderzoekscentrum IMEC nauw samenwerkt. Ook Duitsland is met lenzenproducent Carl Zeiss wereldtop voor de vereiste lenzen die zulke halfgeleiders nodig hebben. Met andere woorden: er bestaat in de Europese Unie heel wat expertise, maar tot de finale afwerking zijn we momenteel niet in staat. ‘Autonomie betekent geen autarkie’, merkt een Europese diplomaat op. Op korte termijn lijkt het Amerikaanse Intel alvast de gedoodverfde partner om mee samen te werken.

Covid-19

In tegenstelling tot een jaar geleden is de urgentie rond het covid-dossier ondanks het stijgend aantal besmettingen min of meer gaan liggen. Bijna 75 procent van de +12-jarige bevolking in de Europese Unie is momenteel dubbel gevaccineerd. Wat wel zorgen blijft baren, is het karige vaccinatieniveau in Bulgarije en Roemenië. In dat laatste land, getergd door een politieke crisis, sterft om de vijf minuten iemand aan de gevolgen van covid-19 – goed voor meer dan honderd overlijdens per dag. In zowel Roemenië als Bulgarije slaagt de overheid er ondanks het hoge aanbod aan vaccins niet in om de bevolking van een dubbele prik te overtuigen.

Daarnaast zal ook worden gekeken in welke mate de Europese Unie de wereldwijde toegang tot de nog steeds erg felbegeerde prikjes kan stimuleren. Von der Leyen gaat er meer dan eens prat op dat de Unie het meeste exporteert. Een juiste vaststelling, al gaat die export vrijwel uitsluitend naar welvarende landen met relatief sterke gezondheidszorgsystemen. Elders blijft men echter nog verstoken van vaccins – onder meer omdat de Europese Unie de octrooien op de intellectuele eigendommen binnen de Wereldhandelsorganisatie nog steeds niet tijdelijk wil lichten.

Handel

En dan zijn er nog de handelsakkoorden. De afgelopen jaren is het voor de Unie steeds moeilijker gebleken om handelsakkoorden te sluiten en vervolgens te ratificeren – onder meer door de aandacht voor het klimaat, arbeidsvoorwaarden en mensenrechtenschendingen. Denk maar aan het CETA-handelsakkoord, de debatten rond de Mercosur-betrekkingen en de moeilijkheden rond de investeringsovereenkomst met China: stuk voor stuk zitten ze nog steeds muurvast.

Aangezien het externe handelsbeleid een van de belangrijkste instrumenten is waarmee de Unie haar globale macht kan inzetten, willen onder meer België en Zweden nadenken over nieuwe manieren waarop zulke akkoorden tot stand komen. Zo wil men niet langer zowel nationale als Europese bevoegdheden in één akkoord proppen en tracht men de werkwijze zoals bij de brexitonderhandelingen voor een deel over te nemen.