Duitsland maakt zich op voor spannende verkiezingen: dit moet u weten

Zondag zijn alle ogen in Europa en daarbuiten gericht op de parlementsverkiezingen in Duitsland. De uitslag zal mee bepalen wie Angela Merkel na 16 jaar kanselierschap zal opvolgen. Over de kandidaten, de thema’s en meer: alles wat u moet weten.

Primeur: geen kanseliersbonus

Duitsland staat bekend als een stabiel land op politiek vlak. Sinds het ontstaan van de Bondsrepubliek – tot 1991 West-Duitsland – zijn er slechts acht bondskanseliers geweest. De langst zittende is de christendemocratische Einheitskanzler Helmut Kohl, die van 1982 tot en met 1998 in totaal 5869 dagen aan de macht was. Merkel staat voorlopig op twee, gevolgd door de naoorlogse kanselier Konrad Adenauer. Merkel kan Kohl enkel nog inhalen wanneer de coalitiegesprekken zolang in beslag nemen dat er op 17 december 2021 nog geen nieuwe bondskanselier is.

In tegenstelling tot haar voorgangers verlaat Merkel het ambt uit vrije wil. Met andere woorden: voor de eerste keer sinds de naoorlogse geschiedenis stelt een zittende bondskanselier zich niet meer kandidaat voor de daaropvolgende federale verkiezingen. Van de zogenaamde kanseliersbonus – normaal gezien krijgt die wegens het leiderschap meer stemmen dan zijn of haar concurrent – is er ditmaal dus geen sprake.

Kandidaten

Voor een zitje in het parlement zijn er in totaal 6211 kandidaten voor 47 partijen. Dat zijn er ruwweg 2000 meer dan in 2017. Ongeveer een derde van alle kandidaten is vrouw. Officieel staan er drie kandidaten in de wachtrij om Merkels schoenen te vullen. Haar partijgenoot en christendemocraat Armin Laschet (CDU/CSU), de sociaaldemocraat Olaf Scholz (SPD) en de groene Annalena Baerbock (Die Grünen).

Ook dat is een primeur. Voordien ging het steevast om twee kandidaten van de SPD en de Union (de verzamelnaam voor de CDU/CSU). De liberale FDP, de radicaal-rechtste AfD en de radicaal-linkse Die Linke hebben op voorhand geen kandidaat voorgedragen omdat ze bij voorbaat geen kans op het ambt maakten. Omdat er drie kandidaten zijn, vonden er naar aanloop van de verkiezingen voor de eerste keer drie televisiedebatten plaats met drie personen – ook wel een Triell genoemd.

Vergrijzing

Duitsland is een van de snelst vergrijzende landen van de Europese Unie. Dat uit zich ook in de stembus. Een aanzienlijk deel van de stembusgang is overigens al achter de rug. De Duitse post verwacht namelijk dat ongeveer 60 procent (!) van de kiesgerechtigden per brief een stem zal uitbrengen. Ditmaal zullen ongeveer 1,3 miljoen minder mensen hun stem kunnen uitbrengen dan in 2017.

Dat komt vooral slecht uit voor de christendemocratische CDU, van wie het kiezerspubliek doorgaans ouder is. Bij de meest recente verkiezingen die midden mei in deelstaat Saksen-Anhalt plaatsvonden, koos 46 procent van de +60-jarigen christendemocratisch. Bij de Bondsdagverkiezingen in 2017 bedroeg dat aandeel een kleine 35 procent, bij de SPD ruim 25 procent. De meeste jongeren lijken momenteel te zullen stemmen op de Groenen en de FDP.

Tweede grootste parlement ter wereld

Op de Volksrepubliek China na heeft Duitsland momenteel het grootste parlement ter wereld. In principe zijn er 598 zetels voorzien, maar momenteel telt het land maar liefst 709 zitjes. En ondanks een kleine kieshervorming vorig jaar is de kans zeer groot dat de Bondsdag na 26 september nog groter wordt dan momenteel het geval is. Hoe zit de vork aan de steel? De 60,4 miljoen Duitsers die hun stem mogen uitbrengen, doen dat via een gemengd kiessysteem waarbij evenredige vertegenwoordiging en het the winner takes it all-principe worden gemengd.

Ze kruisen in het stemhokje twee bolletjes aan met een Erststimme en een Zweitstimme. Met de eerste kiezen ze volgens het first past the post-systeem voor een persoon uit het kiesdistrict (299) waar ze gedomicilieerd zijn. Diegene met de meeste stemmen wint en krijgt een Direktmandat. De Zweitstimme bepaalt dan weer volgens proportionele representatie op hoeveel procent zetels een partij recht heeft. Dat zorgt echter voor een spanning. Want wat als een partij via de Zweitstimme eigenlijk recht heeft op 50 zetels maar wel 60 Direktmandaten uit de brand sleept? Wel, de partij mag die zogenaamde Überhangmandaten bijhouden. Maar andere partijen krijgen daar met de Ausgleichmandaten een compensatie voor.

Omdat de SPD en de CDU via de Erststimme traditioneel veel Direktmandaten in de wacht slepen maar in tegenstelling tot vroeger veel minder Zweitstimmen behalen, zullen de andere partijen naar verwachting veel extra zetels krijgen. De meest extreme schattingen verwachten daardoor dat er na 26 september tot zelfs duizend zetels zullen nodig zijn. Anticiperend op een mogelijke uitbreiding is parlementsvoorzitter Wolfgang Schäuble al in 2019 met de aanschaf en bouw van bureaucontainers begonnen. Ook wordt er aan een uitbreiding van de gebouwen gewerkt, maar die zal niet voor deze winter klaar zijn.

Olifanten- en snuffelronde

Zondag sluiten de stembussen om 18 uur. Meteen daarop volgt een eerste exitpoll. Rond 20h15 worden de lijsttrekkers van de verschillende partijen in de televisiestudio verwacht voor een kopstukkendebat – ook wel de Elefantenrunde (‘De Olifantenronde’) genoemd. Daar maken ze traditioneel de balans op van de uitslag zoals die op dat moment voorligt en geven ze soms een schot voor de boeg over de richting die ze met hun partij de komende vier jaar uit willen.

In tegenstelling tot in België kent Duitsland geen formele procedure met koningen, formateurs of verkenners. Daags na de stembusgang verzamelen de partijen en kiezen ze hun fractieleiders. Die steken vervolgens met de lijsttrekkers en de partijvoorzitters de koppen bij elkaar om na te gaan waar de toenaderingsmogelijkheden liggen. Die snuffelronde staat bekend als de Sondierungsgespräche. Pas wanneer daar duidelijke voorkeuren en beginnende afspraken uit voortkomen, worden de formele coalitiegesprekken in gang gezet.

Peilingen en thema’s

Volgens de meest recente peiling van rondvraagbureau YouGov dingen er twee partijen mee naar de koppositie. Tegen de verwachtingen in staat de SPD momenteel aan kop met 25 procent van de stemmen. Eerste achtervolger is de CDU met min of meer 21 procent. Daarop volgen de Grünen, de AfD en de FDP. Zij schommelen respectievelijk rond 14, 12 en 11 procent. Hekkensluiter is Die Linke met 7 procent.

Welke thema’s zijn voor de Duitsers van nadrukkelijk belang? Uit een recente rondvraag blijkt dat klimaat en milieu op plaats één prijkt. Duitsland heeft in de afgelopen zomer verwoestende overstromingen meegemaakt waarvoor een fonds van 30 miljard euro is uitgetrokken. Bovendien stoppen onze oosterburen met kernenergie tegen 2022 en heeft het land besloten om tegen 2038 met steenkool op te houden.

Ook pensioenen en sociale voorzieningen zijn belangrijk. Vandaag leven 83 miljoen mensen in Duitsland en prognoses schetsen dat het aantal tegen 2050 zelfs tot 69 miljoen kan dalen. De verhouding tussen gepensioneerden en werkenden bedraagt er momenteel 1 op 2. In 1960 was dat nog 1 op 6.

Nummer drie tot slot is de economie en werkplek. De globale handelsspanningen baren de exportreus zorgen en de omslag naar een meer groene en digitale economie moet dringend worden versneld.

Vlaggen

Net zoals in België krijgen de coalities in Duitsland een speciale naam. Zo wordt er – vergelijkbaar met de Zweedse coalitie in ons land – duchtig naar de vlag verwezen om een samenwerkingsverband te duiden. Elke partij heeft dus een kleur: Union is zwart, SPD is rood, Die Grünen groen, FDP geel, Die Linke (donker)rood en AfD blauw.

‘Jamaica’ is met andere woorden een coalitie tussen de CDU, de FDP en Die Grünen. ‘Kenia’ tussen de CDU, de SPD en Die Grünen. En dan is er nog de Duitslandcoalitie tussen de CDU, de SPD en de FDP. Strikt genomen klopt die naam evenwel niet. De vlag van Duitsland bevat officieel geen geel, maar wel goud. Daarom stellen sommigen voor om die naam te veranderen naar de Mickey Mouse-coalitie, naar de klederdracht van het animatiefiguurtje.

Andere coalitiemogelijkheden met drie partijen zijn R2G of Rot-Rot-Grün met de SPD, Die Linke en Die Grünen, de verkeerslichtcoalitie (Ampel) tussen SPD (rood), FDP (geel) en Die Grünen (groen), of de Kiwi-coalitie tussen de CDU (zwart) en Die Grünen (groen).

Deelstaten

Naast de federale vinden er zondag ook nog deelstaatverkiezingen plaats in Berlijn en Mecklenburg-Vorpommern. In de hoofdstad en omgeving wordt een verderzetting van de linkse R2G-coalitie verwacht. In Mecklenburg-Vorpommern staat de SPD op aardige winst, terwijl de CDU verdere verliezen lijdt. Voor de christendemocraten wordt het bang afwachten of de sociaaldemocraten er verder met hen in zee willen. Indien niet, dan verliest de CDU alweer een plekje in de bondsraad – een soort van tweede kamer waar de belangen van de deelstaten vertegenwoordigd worden. Momenteel is de CDU er net als de groenen via tien deelstaten aanwezig, de SPD is koploper met elf stuks.