Die Rode Duivel van Manchester United met zijn gekke kapsel

Laat ons actief de meervoudige identiteit van mensen, groepen en samenlevingen, in de verf zetten als dam tegen verzuring en polarisatie.

Onze hersenen maken het ons niet altijd gemakkelijk. De wisselwerking tussen onder andere de neocortex (redeneren, logisch denken, …) en ons limbisch systeem (angst, agressie, …), ontlokt een mens soms vreemde gedachtenkronkels of bizarre handelingen bij het taxeren en typeren van soortgenoten.

De invloed van onze omgeving kan zowel een katalysator als een buffer zijn op het gedrag dat voortvloeit uit dit denken en handelen. Wanneer ons genetisch materiaal ook nog eens wordt aangestuurd door een sterk (gekoesterde) mono-culturele context en dito gedachtengoed, gaan we malle dingen beweren. Van het genre ‘racisme is relatief’ bijvoorbeeld. Of ‘alle Walen zijn profiteurs’.

Onbewust of bewust, met of zonder volle verstand: het verengen van de identiteit van individuen (micro), groepen (meso) of hele samenlevingen (macro) tot de meest in het oog springende eigenschap of het heersende vooroordeel, is allesbehalve onschuldig. En bovendien gebaseerd op een achterhaald wereldbeeld.

De mondiale migratie, de sterk toegenomen mobiliteit en de technologische revolutie van de tweede helft van de 20^ste eeuw, hebben ons allen, als individu en als soort, meer dan ooit een meervoudige identiteit bezorgd. We zijn niet langer alleen maar (overwegend) katholiek, arbeider, huisvrouw of Antwerpenaar met de beperkte eigenschappen en/of karikaturen daaraan toegeschreven. Niet alleen omdat de wereld zo al een tijd niet meer in elkaar zit, maar ook omdat we dat zelf, als evangelisten van onze hoogst individuele zelfontplooiing, als een belediging ervaren.

Marseillaise

Vanwaar dan dat soms hardnekkige vasthouden aan of teruggrijpen naar het verouderde identiteitsdenken als we het over sociale groepen en gemeenschappen hebben? Omdat het ons veiligheid, zekerheid en geborgenheid biedt. Omdat het onze angst wegneemt. Omdat het ons goed uitkomt.

Volgens psycholoog, hoogleraar en bestsellerauteur Paul Verhaeghe heeft de identiteit van individuen of groepen, een sterk ideologische component. De maatschappij waarin we leven, en dus ook de dominante ideologie (de Grote Verhalen), bepaalt onze identiteit. En waar de ideologie heerst, is de politiek nooit veraf.

Wie herinnert zich nog het identiteitsdebat in Frankrijk van enkele jaren geleden, toen de banlieues in de grote steden in brand stonden? Zelfs de Marseillaise werd erbij gehaald als verplicht bindmiddel om de Franse identiteit nieuw leven in te blazen. Heel het opzet bleek al snel een mission impossible.

Lappendeken

Want de realiteit is natuurlijk heel wat complexer. Wie geregeld het geluk heeft om Frankrijk met de auto te doorkruisen en er een tijd te verblijven, zal snel vaststellen dat er niet zoiets bestaat als één Frankrijk of dé Franse identiteit.

Er is het wat desolate, ambachtelijke, rurale en er is het bruisende, multiculturele en drukke stedelijke Frankrijk. Er zijn regio’s die economisch erg gesteld zijn op toeristen, er zijn plekken waar de stilte heilig is. Er zijn Fransen van stamboom en er zijn ontelbare nieuwe Fransen. En er zijn natuurlijk de verschillen tussen de generaties. Wie staat dan in godsnaam symbool voor dé Fransman/Française en voor de Franse identiteit?

Hetzelfde geldt voor Vlaanderen, Wallonië en België: ooit een lappendeken van voornamelijk kleine landbouwgemeenschappen en ambachten rond de eigen kerktoren, met in en rond de grotere steden de meer industriële activiteiten (staal, chemie, automobiel, …). Vandaag langzaam evoluerend naar een kennis- en diensteneconomie in het hart van een eengemaakt Europa.

Wie dé Vlaming, dé Belg of dé Europeaan is en waarvoor Vlaanderen, België en Europa staan aan het begin van de 21^ste eeuw, is dus een onmogelijke vraag. En toch, wellicht net daarom, viert het nationalisme in onze contreien, als uiting van een vergevorderd identiteitsdenken, hoogtij. De reden: politieke recuperatie in een uiterst individualistische en competitieve neoliberale context.

Politiek wapen

Zoals al aangegeven is het verengen van een identiteit tot één markante of bewust vertekende eigenschap, een gevaarlijk politiek wapen. En net daarom wordt deze strategie ook zo vaak gebruikt (misbruikt?). Het parodieert en het polariseert. De hardwerkende Vlaming tegenover de luie Waal. De spaarzame N-VA tegenover de verspilzuchtige PS. De vreedzame blanke tegenover de terreur zaaiende moslim.

Om de verschillen uit te vergroten en het eigen gelijk te staven, maken politici en andere gezagsdragers gretig gebruik van de geesten uit het verleden, al dan niet uit hun historisch verband gerukt. Ze houden bewust oude vetes in stand, spelen in op gevoelens van onderdrukking en minachting en ander geleden leed uit vervlogen tijden. Of ze blazen de excessen van enkelingen op tot een volksaard.

Tegelijk wordt er een ideaalbeeld opgehangen van de eigen groepsidentiteit, gebaseerd op een wereld die al lang niet meer bestaat of zelfs nooit bestaan heeft. Omdat het mensen, op zoek naar een begrijpelijk en beheersbaar verhaal, met elkaar verbindt. Omdat een gemeenschappelijke vijand de sociale verbindingen binnen de eigen groep versterkt en dat, zeker in tijden van crisis en onzekerheid, voor een gevoel van veiligheid zorgt. En, niet toevallig, omdat het het buikgevoel van een gewillig kiezerskorps aanspreekt dat wel oren heeft naar duidelijke boodschappen zonder veel nuance.

Racisme en discriminatie

Naast de bewuste of onbewuste demonisering van groepen of individuen – vanuit de persoonlijke ontwikkeling of als politieke strategie – en het comfort dat dit biedt, is er nog een andere reden waarom we deze stereotypering, niet zelden de voedingsbodem voor racisme of discriminatie, gaan relativeren of banaliseren.

En opnieuw heeft het met identiteit te maken. Dit maal niet op groepsniveau maar op individueel niveau. Als we het in ons voordeel kunnen gebruiken, gaan we mensen namelijk wél beschouwen als personen met een meervoudige identiteit.

Volgende situatie is vast erg herkenbaar: van een vriend of kennis die het niet zo begrepen heeft op allochtonen en dat in de late uurtjes aan de toog van ons stamcafé ook laat blijken, maken we ondanks onze gêne al snel iemand met méér dan alleen maar nare ideeën. Hij is immers ook een liefhebbende vader, een dorpsgenoot die zich inzet voor zijn buren, erg grappig bovendien. Ook wielerliefhebber. En een krak in zijn vak. Zijn racistische lulkoek wordt maar al te graag vermalen tot slechts een fractie van zijn totale persoonlijkheid. Het bepaalt met andere woorden maar een stukje van zijn identiteit (“voor het overige is hij echt o.k., hoor”). Niemand is immers alleen maar goed of alleen maar slecht. Tenzij de ons aangeprate vijand natuurlijk.

En het is precies deze truc waar ook de moderne politicus/politica zich graag van bedient. Die van het menselijk gelaat achter de hardliner. Van de humorist. Van de familieman of -vrouw. Van de sportieveling. Met dank aan de populaire media, genre ‘De slimste mens ter wereld’, ‘Dag Allemaal’ of ‘Story’.

Geuzentitel

Maar ondanks de vluchtweg of de persoonlijke opportuniteit die de meervoudige identiteit ons biedt, is het om meerdere redenen ook het best mogelijke antwoord op simplistische stereotypering en daaruit voortvloeiend extreem nationalisme en/of racisme. Zowel voor onze kijk op individuen als in de wijze waarop we groepen benaderen.

Dat werkt van nature het makkelijkst bij geslaagde rolmodellen. Marouane Fellaini is al lang geen kut-Marokkaan meer (zoals het vroeger op de tribunes wel eens klonk), maar een gerespecteerde Rode Duivel, die goedlachse coole topvoetballer van Manchester United met zijn gekke kapsel.

Voor Vincent Kompany is ‘Brusselse ket’ nog slechts een Geuzentitel die hij met trots draagt. Zijn wortels zijn een belangrijk deel van zijn identiteit, maar vallen er niet volledig mee samen. Hij is veel meer dan dat. Een sociaal bewogen, welbespraakte, intelligente, geboren leider en wereldburger bijvoorbeeld … En, oh ja, een voetballer van topklasse.

Maar ook de doorsnee Vlaming, Waal of Brusselaar in de schaduw, verdient dus meer dan het geografisch of etnografisch etiket met bijhorend pejoratief dat hij/zij vandaag te pas en te onpas opgeplakt krijgt. Eendimensionale labels dienen zelden de échte sociale cohesie (tenzij binnen groepen), de waarheid of het oprechte individueel geluk. Ze leiden vooral tot verkramptheid en onbegrip.

Verzuring

Laat ons daarom actief de meervoudige identiteit van mensen, groepen en samenlevingen, in de verf zetten als dam tegen verzuring en polarisatie. En laat ons op de rem gaan staan wanneer intellectueel oneerlijke, eenzijdige platitudes en veralgemeningen over mensen en groepen, het maatschappelijk en politiek debat doen verzanden in uitgelokte tegenstellingen.

Ik weet niet hoe het bij u zit, maar op mijn dag des oordeels hoop ik alvast op een diverser, en wat mij betreft veelzeggender, in memoriam dan een nagedachtenis als goede of slechte Vlaming.