‘Deze verkiezingen kunnen een kruitvat zijn voor de Braziliaanse democratie’

‘Veel van de bezorgdheid over de Braziliaanse verkiezingen draait ook om de vraag of Bolsonaro aanstaande zondag een legitieme overwinning van Lula zal accepteren’, schrijft Vânia Penha-Lopes. Ze blikt in deze bijdrage vooruit naar de stembusslag van zondag.

Brazilië staat aan de vooravond van de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. De strijd gaat tussen de zittende president, Jair Bolsonaro, en voormalig president Luiz Inácio Lula da Silva.  Lula won de eerste ronde van de verkiezingen op 3 oktober met 5,23 procentpunten, en kwam in dit stadium minder dan 3% tekort om de overwinning te behalen. Het feit dat geen enkele presidentskandidaat met een achterstand in de eerste ronde ooit de algemene verkiezingen heeft gewonnen, is in het voordeel van Lula.

Tegelijkertijd kunnen zijn aanhangers niet blind zijn voor de realiteit dat sinds 1998 elke zittende kandidaat zijn herverkiezing heeft gewonnen. Polarisatie en angst bepalen deze verkiezingen. Het belooft de verdeeldste stembusslag in de geschiedenis van Brazilië te worden, en de bezorgdheid over de toekomst van het land beperkt zich niet alleen tot de kiezers, maar ook tot de internationale bondgenoten van het land, overal ter wereld.

(Lees verder onder het artikel.)

Het laatste presidentiële debat, op 15 oktober, heeft deze gevoelens nog versterkt. Lula kwam, zoals verwacht, sterk uit de verf in het eerste deel, door Bolsonaro meteen uit te schelden over zijn aanpak van de Covid-19-pandemie, en hoe de president verkeerde informatie over de ziekte verspreidde en de aankoop en distributie van levensreddende vaccins vertraagde.

Naarmate de gesprekken vorderden, verloor Lula echter aan kracht. Hij verzuimde te vermelden dat Bolsonaro het Braziliaanse verkiezingsproces voortdurend in diskrediet heeft gebracht – met inbegrip van zijn oproep tot afschaffing van het Braziliaanse hooggerechtshof. Bolsonaro greep vervolgens in de slotfase het initiatief, toen Lula hem zeven minuten de tijd gaf om zonder tussenkomst vrijuit te spreken. De president vuurde zijn ongegronde beschuldigingen van corruptie op Lula af, en ontweek vervolgens het onderwerp van zijn eigen “geheime begroting” – een fonds dat leden van het Braziliaanse Congres toegang heeft gegeven tot meer dan 44 miljard dollar, in de vorm van anonieme overheidssubsidies.

      De nadruk van Bolsonaro’s optreden lag echter op zijn ultraconservatieve agenda, namelijk de bescherming van het “traditionele” heteroseksuele gezin, het verbod op abortus en het recht van de bevolking om zich te bewapenen. Dat, samen met het feit dat hij zichzelf “christen” bleef noemen en Lula ervan beschuldigde op de een of andere manier antireligieus te zijn (hoewel Lula verantwoordelijk was voor de invoering van de wet op de vrijheid van godsdienst), maakte duidelijk dat hij zich niet alleen richtte tot zijn basis – uiterst rechtse sympathisanten, evangelische kiezers, conservatieve vrouwen en een groot deel van de blanke mannen uit de midden- en hogere klasse – maar ook tot Bolsonaristas envergonhados, die geneigd zijn de president te steunen, maar die er niet voor terugschrikken hun ware bedoelingen aan opiniepeilers kenbaar te maken.

Deze kiezersgroep en hun aarzeling om publiekelijk op Bolsonaro te stemmen, zijn op de voorgrond getreden na opiniepeilingen in de eerste ronde, waaruit bleek dat de steun voor Bolsonaro in feite 10 procentpunten hoger was dan aanvankelijk werd geconcludeerd. Dat Bolsonaro tijdens dit debat zijn campagnebeloften van 2018 herhaalde, kan ook worden opgevat als een toneelstukje voor de groep Bolsonaristas arrependidos, die hem toen mede hebben verkozen, maar die zijn ambtstermijn inmiddels hebben afgekeurd.

 Veel van de bezorgdheid over de Braziliaanse verkiezingen draait ook om de vraag of Bolsonaro aanstaande zondag een legitieme overwinning van Lula zal accepteren.  Toen de resultaten van de eerste ronde bekend werden, zei Bolsonaro dat hij “nog nooit een verkiezing heeft verloren en dat gaat nu ook niet gebeuren.” In een interview op TV Record op 29 september presenteerde hij zichzelf zonder enige grond als slachtoffer van het Hooggerechtshof, maar zei dat hij de verkiezingsuitslag zou respecteren “als de verkiezingen zuiver zijn.” Het valt nog te bezien of hij de uitslag van de stemming van zondag zal “respecteren”. Maar in zijn campagne heeft hij duidelijk twijfel gezaaid over de legitimiteit van het Braziliaanse verkiezingsproces. 

(Lees verder onder het artikel.)

In het presidentiële debat besloot Bolsonaro met te verklaren dat hij wil dat Brazilië “een vrij land” wordt, dat wil zeggen vrij van “de ideologie van het geslacht”, drugs en abortus. Lula reageerde door Bolsonaro te bestempelen als “een kleine dictator”, die weinig geeft om de 33 miljoen Brazilianen die in bittere armoede leven. Kiezers die Bolsonaro weg willen hebben, zijn ervan overtuigd dat verdere aanvallen op burgerrechten, minderheden, het milieu en de democratische structuur van Brazilië zullen doorgaan als hij wordt herkozen. Gezien zijn strategie om verdeeldheid te zaaien, vrezen ze dat hij een voorbeeld zal nemen aan Trump en een opstand zal ontketenen, zoals op 6 januari 2021 in het Amerikaanse Capitool.

De voorliefde van Bolsonaristas voor nepnieuws en de verspreiding van politiek geweld in het land tijdens de ambtsperiode van de president betekenen dat een dergelijk scenario niet kan worden uitgesloten. Het feit dat het wapenbezit in Brazilië tussen 2019 en 2021 verdrievoudigd is, en dat wapenbezitters zich doorgaans achter Bolsonaro en zijn politieke ambities scharen, betekent dat de verkiezingen van zondag en de onmiddellijke gevolgen daarvan een kruitvat kunnen zijn voor de Braziliaanse democratie.

Zelfs als de onmiddellijke periode zonder problemen verloopt en Bolsonaro inderdaad wordt verslagen en de uitkomst accepteert, zal Brazilië nog een lange weg te gaan hebben in zijn rehabilitatie. Zo zal Lula te maken krijgen met een vijandig Congres, om nog maar te zwijgen van de vele Bolsonaristische senatoren en gouverneurs die op 2 oktober zijn verkozen en die de uitvoering van zijn beloften om het milieu te beschermen, de rechten van minderheden te verdedigen, het onderwijs te ondersteunen, de volksgezondheid te versterken en de economie te doen groeien, zullen tegenhouden.

Het is mogelijk dat Lula zal winnen en dat de machtsoverdracht soepel zal verlopen. Maar de erfenis en de schaduw van het bolsonarisme en de verdeeldheid die het in de Braziliaanse samenleving heeft gezaaid, zullen niet onmiddellijk verdwijnen. 

Vânia Penha-Lopes is hoogleraar sociologie aan Bloomfield College, co-voorzitter van het Brazil Seminar aan Columbia University en research fellow bij het Washington Brazil Office. Ze schreef dit jaar het boek The Presidential Elections of Trump and Bolsonaro, Whiteness, and the Nation (2022).