‘De ‘supermaan’, een verschijnsel dat er geen is’

Sterrenkundige Tim Trachet van SKEPP staat stil bij de steeds terugkerende aandacht voor het ‘astronomisch non-event’ van de “supermaan”.

Een paar weken geleden was het weer zover. De meeste nieuwsmedia, ernstige en andere, kondigden aan dat er op 19 augustus opnieuw een “supermaan” te bewonderen was, een “blauwe supermaan” zelfs. Volgens een nieuwssite levert dit “zeldzame natuurfenomeen” “adembenemende beelden” op.

De laatste jaren schenken de media voortdurend aandacht aan dit verschijnsel, ook al is het niet meer dan een modegril, waarbij niets bijzonders te zien is. (Ook op 18 september 2024 en op 17 oktober 2024 kun je weer een supermaan zien.)

“De volle maan staat iets dichter bij de aarde dan anders, waardoor ze wat groter en helderder lijkt.” Zo wordt een “supermaan” omschreven. Dat klopt in principe, maar…

De maan draait rond de aarde, maar haar afstand tot de aarde verandert tijdens een omwenteling. Het verschil bedraagt bijna 50.000 km. Niet niks op een gemiddelde afstand van zo’n 384.000 km.

Om de 29 dagen bereikt de maan een minimale afstand tot de aarde. Tegelijk herhalen de maanfasen (de opeenvolging van nieuwe, halve en volle manen) zich met een cyclus van 29 ½ dag. Volle maan is het moment dat de maan – althans de naar de aarde gekeerde kant – volledig verlicht wordt.  Als volle maan valt wanneer de maan het dichtst bij de aarde staat, is het een “supermaan”.

Was dat zo op 19 augustus? Niet echt. Bij volle maan stond onze natuurlijke satelliet 361.969 km van de aarde. Anderhalve dag later stond ze nog wat dichter: 357.286 km om precies te zijn (deze afstanden zijn berekend van het middelpunt van de maan tot het middelpunt van de aarde).

Maar dat zal de pret niet bederven: de volle maan was op 19 augustus groter en helderder dan normaal. Is dat zo?

Hoe dichter de maan bij de aarde staat, hoe groter de maanschijf aan de hemel lijkt.  Bij de meest nabije stand is die schijnbare maanschijf groter dan bij de verste positie. Dat verschil bedraagt ongeveer 14 % . Let wel: het gaat om het verschil tussen de extreme posities. Als sommige media beweren dat de maan dan 15 % groter is dan normaal, zijn ze mis.

Maar is zo’n verschil merkbaar? Eigenlijk niet.

De maan zoals we die aan de hemel zien, is een betrekkelijk klein object. Dat gaat misschien in tegen onze intuïtie, maar een stuk van 1 cent dat je op armlengte houdt, is meer dan dubbel zo breed als dat maanschijfje, zelfs bij een “supermaan”.

Het verschil tussen de grootste en de kleinste schijnbare diameter van dat maanschijfje is nog veel kleiner: zowat de breedte van een dikke injectienaald op één meter afstand. Kortom, je kan het verschil in grootte met het blote oog niet merken.

Wat dan met die “adembenemende beelden”? Er is vaak sprake van een spectaculair grote maan die boven de horizont opstijgt. Dat klopt. Alleen lijkt de maan die net boven de horizont staat altijd opvallend groot, supermaan of niet.  Dat is een psychologisch effect, dat nog altijd niet goed begrepen is, en dat trouwens ook voor de zon geldt. Je zal echter zelf vaststellen dat die  indrukwekkende opkomende maan nog altijd kleiner is dan het stuk van 1 cent op armlengte (voor wie nog over een stuk van 1 cent beschikt).

De schijnbare diameter van de maan aan de horizont is zelfs een stukje kleiner dan die van de maan hoog aan de hemel. Hou er rekening mee dat onze aarde een straal van meer dan 6.000 km heeft. Zien we de maan hoog, dan staan we op het deel van de aarde dat naar de maan toe is gekeerd en zijn we er enkele duizenden kilometers dichter bij dan bij een opkomende maan. Dat verschil zullen we zeker niet merken, maar het  bevestigt dat zo’n “enorme” opkomende maan niets te maken heeft met een “nabije” maan.

Daarnaast is de “supermaan” inderdaad helderder. Ze geeft 30 procent meer licht dan een volle maan op maximale afstand (en opnieuw: niet 30 procent meer dan normaal, zoals sommigen schrijven). Maar wie heeft er nog besef van de helderheid van volle maan, in een tijd waarin de openbare verlichting het maanlicht overstraalt? Ik wil gerust wedden dat de grote meerderheid van de bevolking geen verschil ervaart als ze niet weet dat het om een “supermaan” gaat.

Maar, zo vernamen we, het fenomeen van 19 augustus was extra bijzonder: een blauwe supermaan. Een supermaan die tevens een blauwe maan is. Als er in één kalendermaand twee volle manen vallen, dan krijgt die tweede maan de naam “blauwe maan”. Een benaming die uit Amerika is overgewaaid en gebaseerd is op een misverstand (waar ik nu niet op inga). De meeste maanden kennen maar één volle maan, maar wat dan nog? Er is geen enkele verschil te zien tussen een “blauwe” en een “gewone” supermaan.  Ik heb me mijn hele leven voor sterrenkunde geïnteresseerd (en er ook in afgestudeerd) en het verschijnsel “blauwe maan” was mij tot 19 augustus onbekend. Wetenschappelijk heeft dat “blauwe” geen betekenis. Ik veronderstel dat gynaecologen ook niet van “blauwe maandstonden” spreken als iemand tweemaal in een kalendermaand menstrueert…

De term “supermaan” heeft evenmin iets wetenschappelijks. Het was een Amerikaans astroloog – iemand die horoscopen maakt – die in 1979 de term bedacht. Volgens deze charlatan bestond er een relatie tussen de “supermaan” en aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en slecht weer. Wat volkomen onzin is. Je hoeft daar natuurlijk niet in te geloven als je het over een “supermaan” hebt. Maar ga eens kijken wat een flauwe kul je bekomt als je op Google “supermaan” en “astrologie” combineert.

Nog dit: wie echt graag de maan wil bekijken met een kijker doet dat beter niet bij volle maan, laat staan bij “supermaan”. Omdat het zonlicht dan loodrecht op het maanoppervlakte valt, vertonen de bergen en kraters weinig schaduw, zodat het reliëf op de maan moeilijk te zien is.

Ik heb jaren geleden opgeroepen om te stoppen met aandacht te schenken aan een verschijnsel dat er geen is. Maar blijkbaar zijn sommige media geneigd om zonder veel na te denken steeds opnieuw dit astronomisch non-event op te rakelen. Ongetwijfeld zijn er nieuwsitems over astronomie, en wetenschap in het algemeen, die meer aandacht verdienen, zelfs in de komkommertijd.

Tim Trachet, bestuurslid en erevoorzitter van SKEPP.